Gemilitariseerd Rio de Janeiro: pilootproject voor een onleefbare stad

Sinds februari is Rio de Janeiro gemilitariseerd gebied

Gustavo Oliveira (CC BY-NC-SA 2.0)​

De brand van het nationaal museum in Rio de Janeiro in de nacht van 2 op 3 september is een hallucinant symbool voor het bankroet van de stad en de deelstaat. En dat in het jaar dat het museum zijn tweehonderdste verjaardag viert en precies twee jaar na de Olympische Spelen. De internationale mega-evenementen zijn inmiddels vertrokken, het feesten is voorbij. Wat rest is een diep verdeelde samenleving in Brazilië’s meest exotische parel.

‘President Temer is verantwoordelijk voor de brand,’ zo schreef de Braziliaanse journalist Alex Solnik in de digitale krant Brasil 247. ‘Hij staat in voor de bescherming van het nationaal patrimonium.’ Ook de Braziliaanse vereniging voor Antropologie wijst naar de overheid en het systematisch inkrimpen van de financiële middelen.

Die slonken van 108.000 euro (520.000 rs) voor 2014 naar 70.700 euro (340.000 rs) voor 2017 en 11.200 euro (54 000 rs) voor dit jaar. Het Plan 200 jaar Nationaal Museum (1818 -2018), dat in november 2016 werd voorgesteld, voorzag in 478. 000 euro (2,3 miljoen rs) van de Braziliaanse Ontwikkelingsbank BNDES, voor onder andere de installatie van een beveiligingssysteem tegen brand en panieksituaties. Maar volgens de directeur van de bank zijn die middelen niet eens afgehaald.

Rio, het uitstalraam van Brazilië

De ramp is geen toeval en illustreert de puinhoop die het beleid van Rio vandaag is. De schatkist is leeg en burgemeester Marcelo Crivella (PRB-partij) breekt zijn hoofd over het heronderhandelen van de schulden en de mogelijkheden om nieuwe leningen aan te gaan. Voor huisvesting, gezondheidszorg en onderwijs is er al helemaal geen geld meer. Sinds februari dit jaar is Rio de Janeiro, de stad en de deelstaat, gemilitariseerd gebied. Officieel heet het ‘om de chaos en het geweld van de favela’s te beteugelen’. De werkelijkheid is echter complexer.

Het begon al meer dan tien jaar geleden, in 2005, toen Rio werd uitgekozen als locatie voor de Pan-Amerikaanse Spelen van 2007. In 2009 werd bekend dat Rio de Olympische Spelen van 2016 zou huisvesten en in 2014 was Brazilië dan nog eens het gastland van het WK voetbal. In 2012 ging ook de VN-top Rio +20 in deze Braziliaanse parel door, de top over duurzame ontwikkeling 20 jaar na de legendarische ‘aardetop’, de VN-conferentie over Milieu en Ontwikkeling.

‘Er wordt in Rio meer geïnvesteerd in de kleine groep rijken dan in de miljoenen armen’

De stad is een hotspot voor projectontwikkelaars en buitenlandse investeerders en dit bepaalt mee de prioriteiten van het beleid. Cândido Grzybowski, socioloog van het Instituut voor Sociologisch Onderzoek Ibase, ook gevestigd in Rio: ‘Er wordt hier meer geïnvesteerd in de kleine groep rijken dan in de miljoenen armen. Rio was ooit de hoofdstad van Brazilië en beschikte over een van de beste spoorwegnetwerken uit de regio, met meer dan 300 km spoorweg. Die is in verval geraakt maar zou makkelijk kunnen hersteld worden om zo openbaar vervoer te geven aan 6,5 miljoen carioca’s (inwoners van Rio) van de lagere klassen. In plaats daarvan opteerde het beleid ervoor om 1,5 miljard euro (7 miljard reais) te investeren in metrolijn 4 en zo de 250 000 superrijken te voorzien van een traject Ipanema-Barra da Tujica, een afstand van 15 minuten metro. Voor iets meer dan de helft van dat bedrag zou men 6,5 miljoen mensen hebben kunnen bedienen.

Voor het grootste deel van de carioca’s is Rio vandaag een onleefbare stad geworden, een stad waar zwarten en armen als afval uit de weg worden geruimd.

Een staat van beleg

Half februari vaardigde president Temer een decreet uit waarin hij tot eind van dit jaar de militarisering van de deelstaat Rio de Janeiro, de tweede grootste staat van Brazilië, verordende. De officiële motivering voor de maatregel luidt dat de georganiseerde misdaad steeds meer domeinen in haar macht krijgt en zich vanuit Rio over heel het land verspreidt. ‘De ernst van de situatie vereist deze maatregel’, aldus Temer.

Voor die georganiseerde misdaad wordt dan vooral gekeken naar de favela’s en zijn zwarte bewoners, de armste laag van de bevolking. ‘Door de besparingsmaatregelen van president Temer zijn miljoenen mensen opnieuw in de armoede terecht gekomen. Het is dan normaal dat de drugshandel aantrekkelijker wordt. Jongeren hebben geen andere bron van inkomsten,’ stelt Ruy Braga, professor Politieke Wetenschappen aan de Universiteit van São Paulo USP. ‘Bovendien opereren leger en politie niet op de plaatsen van de echte trafficanten, die laten ze ongemoeid.’ De militarisering van Rio heeft volgens Braga echter vooral te maken met de politieke, financiële en ethische crisis van Rio en met de politieke crisis van de federale regering. ‘Die ging ervan uit dat zo’n mediatieke interventie haar imago zou opkrikken,’ aldus Ruy Braga.

‘Men wil van Rio het uitstalraam van Brazilië maken voor mega-evenementen en dus moet er een illusie van veiligheid gecreëerd worden’

‘De militarisering van Rio heeft absoluut niets, maar dan ook niets te maken met de favela’s,’ bezweert ook Rachel Barros, zelf carioca. Barros is sociologe, medewerkster van de NGO Fase en lid van de onderzoeksgroep Cidades/UERJ. Volgens haar heeft de maatregel alles te maken met een bewuste politiek van de staat om chaos en onveiligheid te creëren en vervolgens een heel veiligheidsapparaat te kunnen ontplooien om maximale controle te kunnen uitoefenen op de bevolking. ‘Men wil van Rio het uitstalraam van Brazilië maken voor mega-evenementen en dus moet er een illusie van veiligheid gecreëerd worden.’ Voor deze illusie betalen echter de zwarten en de armste inwoners van de stad en de deelstaat een extreem hoge prijs. Zij zijn het doelwit van de repressie en uitermate ongewenst, zeker in het rijkere deel van de stad.

Rachel Barros, sociologe aan de Universiteit van Rio de Janeiro

© Alma De Walsche​

Barros: ‘Steeds meer zie je dat de overheid de GLO toepast, de ‘Garantia da lei e da ordem’ (Garantie voor de naleving van de wet en de openbare orde), een maatregel waarbij de regering het leger kan inzetten in uitzonderlijke omstandigheden van grote evenementen. In januari 2013 werden in het favela-complex Manguinhos Unidade de Policia Pacificadora (UPP’s) geïnstalleerd, de zogenaamde vredestroepen.

In maart werd een jongen die naar school ging op klaarlichte dag door een politiekogel dodelijk getroffen. In oktober opnieuw. Er wordt een sfeer van chaos en angst gecreëerd en tegelijk worden aan die mensen hun fundamentele rechten ontzegd: het recht op onderwijs, op een waardig onderkomen, op gezondheidszorg, op democratische participatie. Barros: ‘In de veertien maanden van militaire interventie in het favela-complex Maré, tussen april 2014 en juni 2015, is er meer dan 125 miljoen euro (600 miljoen rs) uitgegeven aan die militaire ontplooiing, het dubbele van wat de stad investeerde in sociale projecten in de regio in zes jaar tijd!’

Institutioneel racisme en criminalisering van de armoede

“De militarisering van het dagelijks leven: een olympische erfenis”, zo luidt de titel van het rapport van het Pacs-Instituut (Institute of Alternative Policies for the Southern Cone) dat een balans opmaakte van de Olympische Spelen en wat die Rio een jaar later hebben opgeleverd.

Meer dan 8,7 miljard euro werden uitgegeven aan een evenement van dertig dagen internationale roem, zo stelt het rapport. 77 000 mensen van vijftig favela’s werden voor de Olympische Spelen ontruimd en nog eens 11.000 gezinnen werden uit hun woningen verdreven en wachten op sociaal woonkrediet. Meer dan 600 miljoen euro haalde de federale overheid uit het noodfonds voor publieke beveiliging en miljoenen euro’s werden uitgegeven aan de aankoop van wapens en ander militair materiaal.

De internationale evenementen accentueerden de socio-economische contradicties, zo stelt het rapport: de ongelijke ontwikkeling, de repressie door de staat tegenover mensen die door de elites als achterlijk en vuil worden gezien en dus ongewenst.

Men beloofde dat een aantal arena’s zouden omgebouwd worden tot ‘scholen voor de toekomst’, maar daar is helaas geen geld meer voor.

Door de opgelopen schulden is er vandaag ook geen geld meer voor medische zorg, klinieken worden gesloten of krimpen hun dienstverlening in. Het openbaar onderwijs verliest leerlingen, ambtenaren worden niet of veel te laat uitbetaald. De universiteit van Rio is vleugellam wegens gebrek aan werkingsmiddelen. ‘Institutioneel racisme en criminalisering van de armoede,’ zo vatten de onderzoekers de balans van de Spelen samen in hun rapport.

Marielle Franco

In dit klimaat deed de moord op het zwarte gemeenteraadslid Marielle Franco, op 14 maart dit jaar, de verontwaardiging ten top stijgen. Marielle, 38 jaar oud, werd samen met de bestuurder van haar wagen onder vuur genomen toen ze terugkeerde van een voordracht die ze had gegeven. Intussen zijn er twee verdachten aangewezen, een ex- militaire politieagent en een ex-brandweerman, maar het blijft onduidelijk wie de opdrachtgever was. Het vermoeden is groot dat staatsveiligheid hierin verwikkeld is aangezien er kogels werden gebruikt die in 2006 door de federale politie werden aangekocht.

Marielle Franco

© Midia Ninja​

Marielle, zelf lesbisch, kwam op voor de zwarten, de vrouwen, de LGTBs, maar klaagde vooral het toenemende politiegeweld in de favela’s aan en de systematische weigering van essentiële rechten aan deze bevolkingsgroep.

‘Als je deel uitmaakt van een kritische groep en je rechten opeist, krijg je de hele tijd kogels,’ zegt Rachel Barros. ‘Ik woon vlak bij de favela Manguinhas. Vorige week reed er om drie uur in de namiddag een geblindeerde politievrachtwagen de favela in. Het is het uur dat de kinderen terugkeren van school. Dat is enkel om te intimideren. In Maré kreeg onlangs ook een schooljongen een kogel in zijn buik. De ordediensten geven toe dat het een ‘vergissing’ was maar in het verslag spreken ze over ‘operatie geslaagd’. Het is een legitimering van de militarisering. Er zijn militaire basissen in de scholen, er is een steeds frequenter gebruik van militaire apparatuur, drones, militaire vrachtwagens, witte legervoertuigen. Het tijdschrift Xtra levert wekelijks een bijdrage over “de oorlog in Rio de Janeiro”. De situatie van een gemilitariseerd gebied wordt aanvaardbaar gemaakt en oplossingen voor territoria-problematiek worden gezocht op basis van geweld.’

‘Hoe meer militarisering, hoe meer rechten men onttrekt aan de mensen,’ vervolgt Barros. De “veiligheidsmaatregelen” treffen ook altijd de precariados van de maatschappij: werklozen, vluchtelingen, migranten… Er heerst een internationale conjunctuur om deze groepen als doelwit te zien en er heeft zich een discours ontwikkeld dat die bevolkingsgroep als gevaarlijk en crimineel bestempeld, dat ze nergens geraken in het leven omdat ze niet willen. De media versterken dit discours.’

Het enige antwoord hierop, aldus Rachel Barros, is de druk van de sociale bewegingen, al is Temer daar niet gevoelig voor. Barros: ‘Het doel van de moord op Marielle was wellicht om te intimideren maar dat is niet gelukt. Nooit eerder stelden zoveel zwarten, vrouwen en jonge mensen zich kandidaat als bij deze verkiezingen. Ook heel wat voorstellen die Marielle deed in de gemeenteraad, werden na haar dood goedgekeurd.’

Pilootproject Rio?

‘Bedoeling van die cultuur van de angst is de bevolkingsgroep die al geen rechten heeft, te controleren en te intimideren. Het hele land is in crisis, maar de zwarten en de armen betalen de hoogste prijs. Het is een expliciete politiek van de staat,’ benadrukt Barros: er zijn wetten gestemd om manifestaties en protesten te criminaliseren. Die wetten gaan samen met de toelating van het gebruik van de nieuwste technologieën inzake veiligheid, gebruik van drones, vuurwapens en oorlogswapens.

‘Rio de Janeiro wordt de jongste jaren beheerd als een laboratorium voor een specifieke politiek van openbare veiligheid die misschien ook in andere deelstaten kan worden toegepast’

Intussen worden in Rio de Janeiro en in São Paulo wapenexpo’s gehouden waar de minister van Justitie, parlementsleden, vertegenwoordigers van de regering de speciale gasten zijn.

Barros: ‘Rio de Janeiro wordt de jongste jaren beheerd als een laboratorium voor een specifieke politiek van openbare veiligheid die misschien ook in andere deelstaten kan worden toegepast. De moord op Marielle Franco wordt dan bijvoorbeeld door O Globo aangewend om dit soort beleid te verdedigen, terwijl Marielle precies dit beleid aanklaagde.’

Als Jair Bolsonaro de presidentsverkiezingen wint, komt het beeld van belegerde vestigen aardig in de buurt. De man staat tweede in de peilingen, onmiddellijk na Lula, die onwettig kandidaat is vanuit de gevangenis. Bolsonaro is een gewezen legergeneraal en dweept met de militairen. Hij heeft al laten weten dat hij, eenmaal verkozen, heel wat ministeries zal bevolken met ex-militairen.