Rusland: revoluties komen en gaan, maar de tsaar blijft bestaan

© Kremlin​

Alexander Dmitriyev is een gebroken man, en dat mag je letterlijk nemen. Sinds politieagenten twee van zijn ruggenwervels braken om hem tot een bekentenis te dwingen van een banale diefstal die hij niet had gepleegd, kan hij alleen nog maar strompelen van zijn zitbank in de kale woonkamer naar het raam in de keuken, waar hij aan zijn sigaret trekt en naar buiten tuurt over de mastodonten van woontorens.

Hij woont met zijn vrouw in een piepklein appartement aan de rand van Nizjni Novgorod.

Alexanders folteraars werden uiteindelijk vrijgesproken. Bij de woorden “corruptie” en “droom” begint hij te huilen.

‘Ik moest naar de gevangenis voor iets onbeduidend, nadat ze me bijna dood hadden gefolterd. Regeringsambtenaren stelen miljoenen en lopen vrij rond. Ik leef op een pensioentje van 3000 roebel per maand. Ze zeggen op de televisie dat het gas en de olie aan de natie toebehoren, maar wij zien niks van die rijkdom. Is dat normaal? Ach, Rusland is naar de haaien.’

De kloof tussen arm en rijk groeit in Rusland. De economie stagneert. Er is diepgewortelde corruptie bij de leidende klasse, lage lonen en karige pensioenen bij het gewone volk. En weinig politieke vrijheid om dat aan te kaarten.

Alexander weet dat de staat straffeloos over gewone mensen heen walst.

‘Wij zullen de Oktoberrevolutie herhalen’

Het nieuwe verkiezingsprogramma van het Linkse Front, een coalitie van communistische partijen en jeugdbewegingen, vakbonden en linkse activisten, moet Alexander als muziek in de oren klinken.

Banken en strategische sectoren van de economie nationaliseren en overheidsbedrijven transparant maken, een audit organiseren van illegale privatiseringen met compensatie voor het gestolen overheidsbudget, belasting invoeren op grote vermogens.

En verder: de minimumlonen en pensioenen verhogen, corrupte ambtenaren bestraffen en eigendommen verkregen via corruptie in beslag nemen, onafhankelijke vakbonden en stakingen toestaan, onderwijs en gezondheidszorg gratis maken.

Bij de woorden “corruptie” en “droom” begint Alexander te huilen.

‘In het jaar van de honderdste verjaardag van de revolutie worden we geconfronteerd met een rampzalige keuze: als we trouw blijven aan de nieuwe monarchie in het Kremlin geven we hen de kans om voor altijd de macht te behouden. Als we op straat komen in oprecht protest zullen oligarchen nog roofzuchtiger worden, zoals in Oekraïne’, schrijft Sergey Udaltsov, leider van het Linkse Front.

Udaltsov kondigde maandenlang “grote demonstraties” aan op 7 november: ‘Onder de slogan “1917-2017: we zullen herinneren, trots zijn en herhalen” houden wij op de dag van de honderdste verjaardag van de Oktoberrevolutie een gezamenlijke demonstratie met de verenigde linkse strijdkrachten, waaronder het Linkse Front en de Communistische Partij.’

Op het eerste gezicht is de situatie er rijp voor. Toch horen mensen als Alexander, hoe gebroken door die staat en hoe vervreemd van die staat zij ook zijn, niet tot het linkse kiespubliek.

© Mashid Mohadjerin​

De tsaar kan niet schuldig zijn

Alexanders visie op de oplossing is verrassend: ‘Als Poetin in de jaren ’90 al president was geweest, was alles nu goed. Poetin probeert oprecht iets te doen tegen corruptie en foltering, maar het is moeilijk op de ruïnes van de jaren ’90.’

De man steunt de president van de staat die de foltering en de corruptie al jarenlang tolereert. Russen kennen dit als het imperiale bewustzijn: de tsaar kan niet schuldig zijn, iedereen behalve de tsaar.

Sinds de foltering is Alexander arbeidsongeschikt. Alleen de mensenrechtenorganisatie Comité tegen Foltering ondersteunt hem nog. Alexander is er dankbaar voor, en vindt het een schande dat het ministerie van Justitie de organisatie op de lijst van “buitenlandse agenten” plaatste omdat ze financiering uit het buitenland ontvangen.

Het Kremlin zorgt ervoor dat gefrustreerde mensen zich eerder vervreemd voelen van de heersende klasse van de jaren ’90 dan van Poetin.

‘We hadden twee buitenlandse agenten in ons land: Gorbatsjov en Jeltsin’, mompelt Alexander. ‘Gorbatsjov leidde een groots land naar de afgrond. Jeltsin was een dronkenlap. Ik schaamde me dood. Was dat een president?’

Met voortdurende propaganda slaagt het Kremlin erin het revolutionair kapitaal op te vangen: ze zorgen ervoor dat gewone, gefrustreerde mensen zich eerder vervreemd voelen van de heersende klasse van de jaren ’90 dan van Poetin.

Ze scharen zich rebellerend achter Poetin, tégen de liberale oppositie. Zo kan een conservatieve, reactionaire leider revolutionair zijn en progressieven reactionair.

‘Mensen die ongelukkig zijn over de sociale toestand zullen hun levens en inkomens niet riskeren voor een onzekere verandering’, zegt Oleg Kozlovsky, directeur van de organisatie Civil Leaders, die een “nieuwe generatie leiders” opleidt.

‘Mensen als Alexander geven hun stem liever aan degenen die aan de macht zijn. Alleen zij kunnen de verhoopte verandering brengen omdat niemand anders een schijn van kans maakt om aan de macht te komen.’

© Mashid Mohadjerin​

Gezagsgetrouwe revolutionairen

Sergey Udaltsov was één van de leiders van de maandenlange protesten tegen de vervalste parlementsverkiezingen van december 2011 en tegen de kandidatuur van president Poetin voor een derde termijn. Even leek het erop dat Rusland zijn eigen kleurenrevolutie zou krijgen, met de grootste straatprotesten in Moskou sinds 1990. Na herhaaldelijke korte arrestaties veroordeelde de rechtbank hem tot vier en een half jaar gevangenisstraf voor “het organiseren van gewelddadige massarellen” met de hulp van een parlementslid uit Georgië, een land waarmee Rusland in 2008 in oorlog was. De zaak van de openbare aanklager was gebaseerd op informatie uit een propagandadocumentaire op een staatszender. Het Linkse Front viel uit elkaar. Honderd jaar na de Oktoberrevolutie wil Udaltsov het nieuw leven inblazen.Toch schrok Udaltsov er niet voor terug om de inzet te verhogen: ‘We moeten het land en de wereld laten zien dat we met veel zijn, dat de ideeën van het socialisme massale steun vinden.’ De “herhaling” van de revolutie veroorzaakte uiteindelijk geen rimpel.

‘Het Kremlin is niet bang van Udaltsov. Anders zou de politie geen toestemming hebben gegeven voor de demonstratie aan Tverskaja’, zegt Kozlovsky. Dat is de centrale boulevard in het hart van Moskou waar de oppositieleider Aleksej Navalny afgelopen juni tienduizenden demonstranten naartoe leidde. De overheid gaf toen geen toestemming, nu wel.

Dat doet bij andere oppositieactivisten vermoedens rijzen dat Udaltsov “gecontroleerd” is door het Kremlin. ‘Voor hij gearresteerd werd, werkte hij altijd samen met de systeemoppositie gecontroleerd of opgericht door het Kremlin’, zegt Kozlovsky.

‘Hij heeft goede relaties met de Communistische Partij van Gennady Zjoeganov, de zogezegde opvolger van de Communistische Partij van de Sovjetrepubliek Rusland. Zjoeganov en zijn partijleden zijn geen revolutionairen, zelfs geen sociaaldemocraten. Enkel hun retoriek is in de sovjetstijl, verder steunen ze elk repressief wetsontwerp van Poetins partij of regering. Ze spelen in op de nostalgie zonder echte stappen te ondernemen om iets te veranderen.’

Het Linkse Front bestaat uit mensen die gehecht zijn aan de sterk gecentraliseerde bureaucratische staat waartegen ze beweren te strijden.

Als het Linkse Front de gelegenheid wil creëren om een echt socialistisch beleid voor de eenentwintigste eeuw te verdedigen, moeten ze de Communistische Partij dus beschouwen als deel van de “nieuwe monarchie in het Kremlin” waar ze beweren tegen te strijden.

‘Udaltsov respecteert hen niet echt: hij zat jaren in de gevangenis en de Communistische Partij rijdt rond in Audi’s die ze van de regering krijgen’, zegt Kozlovsky.

En toch blijft hij met hen samenwerken. Udaltsov denkt strategisch. Deze mensen behoren tot de achterban van het Linkse Front. Op die manier houdt het Linkse Front een groep mensen in de beweging die gehecht zijn aan autoritarisme, en aan de sterk gecentraliseerde bureaucratische staat die verantwoordelijk is voor vele van de kwalen waar ze beweren tegen te strijden.

Dan is het moeilijk om een moderne socialistische beweging te bouwen die zich bij mensen als Alexander voldoende kan onderscheiden van het huidige Kremlin.

Liberalen zijn revolutionair in het Rusland van 2017

‘Op dit moment vreest het Kremlin Udaltsov niet als ondermijnende kracht omdat ze weten dat Zjoeganov hem intoomt’, zegt Kozlovsky. ‘En omdat hij competitie kan zijn voor de belangrijkere oppositieleider Aleksej Navalny. Dat is in het belang van het Kremlin.’

Udaltsov is immers op zoek naar een geschikte kandidaat die alle linkse krachten kan vertegenwoordigen tijdens de presidentsverkiezingen van 2018. Hij lanceerde een voorverkiezing op de website van het Linkse Front, met maar liefst zeventig volstrekt onbekende kandidaten. Slechts één kandidaat is een publiek bekend figuur: Zjoeganov.

Als socialisten ooit aan de macht willen komen in Rusland, zullen eerst de hoekstenen van de liberale democratie ingevoerd moeten worden.

‘Ik heb grotere katten te geselen dan een uitgewerkt manifesto te lezen van socialistische idealen van een groep die in een alliantie met de communistische systeemoppositie een verschil denkt te kunnen maken in fake presidentsverkiezingen’, zegt Roman Udot, directeur van Golos, een organisatie die sinds 2011 revolutionair werk verricht.

Door verkiezingsfraude op te sporen ondermijnen ze één van dé hoekstenen van de zogenaamde “soevereine democratie” in Rusland: verkiezingsvervalsing en manipulatie als politieke technologie om de macht bij Poetin’s partij en regering te houden.

‘In elke samenleving moet een deel van de bevolking opkomen voor socialistische idealen. Er is een publiek voor radicale, populistische, linkse ideeën. Ze verdienen een eerlijke vertegenwoordiging in het parlement. Maar om dat mogelijk te maken, moet eerst het verkiezingssysteem veranderen. De hoeksteen van de liberale democratie moet ingevoerd worden: vrije en eerlijke verkiezingen.’

De hoekstenen van de liberale democratie zijn in Rusland nooit echt opgebouwd. De prille poging van de Februarirevolutie van 1917 werd afgeblokt door de Oktoberrevolutie die Udaltsov tot vandaag als voorbeeld beschouwt.

© Mashid Mohadjerin​

Liberalen zijn de Februarirevolutie van 1917 vergeten

Wat als de Februarirevolutie verder was gegaan? Wat als de bolsjewieken een paar jaar hadden gewacht op een Grondwet? Had er dan uit de revolutie van 1917 een liberale democratische rechtsstaat kunnen ontstaan? Had het Linkse Front honderd jaar later dan wel een eerlijke kans gehad om aan de presidentsverkiezingen mee te doen?

Maar in 2017 identificeren zelfs liberalen zich niet met de Februarirevolutie. ‘Het was een poging die in Rusland in 1917 nooit had kunnen slagen’, zegt Nikolaj Laskin, campagnedirecteur van oppositieleider Aleksei Navalny. ‘De Voorlopige Regering had de voeling met de bevolking verloren. De enige die echt met de bevolking begon te spreken, was Lenin.’

Laskin laat verstaan dat Navalny, tenminste in die zin, in de voetsporen van Lenin treedt. Hij schuimt het hele land af om met de lokale bevolking te spreken.

‘Aan het geschiedenisonderwijs kan je zien welke revolutie geslaagd is en welke mislukt.’

De Unie van Rechtse Krachten van Boris Nemtsov en Jegor Gajdar identificeerde zich even met de Constitutioneel-Democratische Partij, de liberalen in de Voorlopige Regering in 1917. Zij wilden van Rusland een constitutionele monarchie maken, met de tsaar als koning en een louter protocollaire functie. De meeste leden sloten zich na de Oktoberrevolutie aan bij de Witten of emigreerden.

De meeste Russen kennen geen enkele revolutionaire figuur van de Februarirevolutie. ‘Aan het geschiedenisonderwijs kan je zien welke revolutie geslaagd is en welke mislukt: gedurende 70 jaar leerden we in het Sovjetonderwijs over de Oktoberrevolutie’, zegt Sergey Davidis van de liberale beweging Solidarity die ontstond na een splitsing binnen de Unie van Rechtse Krachten.

‘We moeten de Februarirevolutie herdenken. Ze heeft de absolute monarchie omver geworpen. Maar in heel Rusland staat geen enkel standbeeld van een leider van de Februarirevolutie omdat er nooit een liberale democratie was die hen in eren heeft kunnen houden.’

De reputatie van liberalen is in Rusland zwaar beschadigd, en de geschiedenis van de twintigste eeuw zit daar voor veel tussen.

Arrestatie van de regering

In 1905 al hadden liberale adviseurs tsaar Nicolaas II aangeraden om het systeem te liberaliseren, wilde hij in het zadel kunnen blijven. De tsaar riep voor de eerste keer een parlement in het leven.

‘Er begon een publieke sfeer te ontstaan die, als hij meer tijd en vrijheid had gekregen om zich te ontwikkelen, Rusland misschien had kunnen omvormen tot een moderne, constitutionele maatschappij’, schrijft Orlando Figes in “Tragedie van een volk”, zijn standaardwerk over de Russische revolutie.

Maar zoals de conservatieve ministers van de tsaar hadden gevreesd, gaf de liberalisering ook vrijheid aan de bevolking om te protesteren, wat onrust aanwakkerde. De nieuwe vrijheden knaagden aan de sacraliteit van de macht van tsaar. Macht boezemde geen ontzag meer in.

Pyotr Stolypin, de binnenlandminister van de tsaar en één van Vladimir Poetin’s favoriete historische figuren, herstelde de orde met brutale onderdrukking.

In 1917 volgde de liberalisering ingevoerd door de Voorlopige Regering. Revolutionair Rusland was even een van de meest vrije landen ter wereld. Soldaten kregen in de sovjets – de raden waarin soldaten, boeren en arbeiders konden deelnemen aan beleidsbeslissingen – zelfs inspraak of ze verder zouden vechten in de Eerste Wereldoorlog of niet.

Architect van deze hervormingen was Alexander Kerenski, toen de minister van Justitie van de Voorlopige Regering, wat hem bijzonder populair maakte.

Lenin gebruikte de nieuwe vrijheid van meningsuiting om de bevolking te overtuigen dat de bolsjewieken wél de oplossing hadden.

Lenin, die in april met Duitse steun van Zwitserland naar Rusland was teruggekeerd, gebruikte de nieuwe vrijheid van meningsuiting om de bevolking te overtuigen dat de bolsjewieken wél een oplossing hadden voor de chaos, criminaliteit, blijvende broodtekorten en onvrede over de voortdurende oorlog.

Die onvrede over sociale problemen was na februari 1917 snel in de plaats gekomen van de euforie over de gewonnen burgerlijke vrijheden.

Op een paar maanden tijd groeiden de bolsjewieken uit van een marginale groep tot de meest invloedrijke kracht in hoofdstad Sint-Petersburg. Wat Lenin vooral populair maakte bij de bevolking en in de sovjets was zijn pleidooi om de oorlog te stoppen en zijn oproepen aan soldaten om de wapens neer te leggen.

Kerenski kreeg de opdracht om, tegen Lenin’s propaganda in, het leger op te peppen om de oorlog verder te zetten. Dat zou hem uiteindelijk fataal worden, maar niet nadat hij, als sociaaldemocraat, een jacht op bolsjewieken had geopend en Lenin een “Duitse spion” had genoemd.

De bolsjewieken zetten straatprotesten in gang. Lenin moest onderduiken, de sovjet gaf alle macht aan de Voorlopige Regering. Lenin riep op tot een “arrestatie van de regering” en “alle macht aan de sovjets”.

De Voorlopige Regering kreeg een slechte erfenis mee van het Russische keizerrijk: de afwezigheid van effectieve politieke instituten. Het was onmogelijk om ze op zulke korte tijd, opgejaagd door de volkswoede die werd opgepookt door de bolsjewieken, op te bouwen.

‘Ze koesterden een bijna mystiek geloof in westerse democratische idealen die totaal ongeschikt waren voor het revolutionaire Rusland. Alleen een democratie die elementen van de sociale revolutie bevatte maakte in de omstandigheden van 1917 enige kans op behoud van de macht. De revolutie moet bron van vrijheid én sociale gerechtigheid zijn’, schrijft Orlando Figes over de Voorlopige Regering.

Het waren uiteindelijk de bolsjewieken die het gewone volk konden aanspreken, de sovjets konden overnemen en hun eigen communistische instituten konden opbouwen, maar enkel na een burgeroorlog en grootschalig geweld tegen tegenstanders. Zij herstelden, zoals Stolypin voor de tsaar vijftien jaar eerder, de sacraliteit van de Russische staatsmacht.

“Alle macht aan de sovjets” was na een paar jaar ontaard in “alle macht aan de bolsjewieken”. De kortstondige burgerparticipatie na de Februarirevolutie was voorbij.

© Mashid Mohadjerin​

De revolutionaire carrousel

In 1991 volgde de liberalisering doorgevoerd door de regering-Jeltsin. Net zoals in 1905 was het systeem zichzelf beginnen liberaliseren – al vanaf de jaren ’80 met de perestrojka van Gorbatsjov – en net zoals in 1917 werd de politieke liberalisering op euforie onthaald, maar faalde het economische beleid.

Het is moeilijk om je te identificeren met een mislukte revolutie in 1917, zeker als je 75 jaar later opnieuw mislukt als liberale “revolutionair”. Jegor Gajdar, Jeltsins minister die Rusland vanaf 1991 de neoliberale schoktherapie toediende om het land snel om te vormen tot een vrijemarkteconomie, bevond zich na de val van de Sovjetunie in een vergelijkbare positie als zijn liberale voorlopers in 1917 na de val van de tsaar.

Maar beiden konden uiteindelijk niet de chaos de baas die ze tegelijk ondergingen en zélf creëerden: gangsterkapitalisme, economische rampspoed, gebrek aan wettelijke instituten, maffiapraktijken. Vele gewone Russen houden er tot vandaag trauma’s aan over en zien de jaren ’90 als een periode van vernedering.

Elke liberalisering werd gevolgd door chaos, die beantwoordt werd met een nieuwe golf repressie die de autocratie toeliet om terug te keren.

Zoals Lenin deed met de regering van Kerenski stelt Poetin de jaren ’90 voor, niet als een transitie naar een liberale democratische rechtsstaat, maar als een periode van chaos, criminaliteit, honger en opstand.

In die chaos staan telkens weer autoritaire figuren op om de orde te herstellen. Onder dat mom herstellen ze ook de sacraliteit van de staatsmacht en schroeven ze de burgerparticipatie terug.

Dit is de revolutionaire en contrarevolutionaire carrousel waarin Rusland verstrikt zit: telkens Rusland op weg is naar meer participatie en inspraak van de bevolking in de staatsmacht, is het antwoord op de daaropvolgende chaos om de bevolking weer uit te sluiten en de sacraliteit van de macht te herstellen.

De Russische schrijver Boris Akoenin heeft deze theorie uitgewerkt in zijn reeks boeken over de geschiedenis van de Russische staat.

Volgens Akoenin is Rusland sinds de tijd van het Grootvorstendom Moskou aan het eind van de 15e eeuw altijd een sterk gecentraliseerde staat gebleven. Al eeuwenlang benadrukken Russische leiders het belang van een sterke staat. En toch kon die sterke staat in de twintigste eeuw twee keer instorten op amper een paar dagen of maanden.

Burgerparticipatie vs Sterke Staat

De dissidente orthodoxe priester Grigory Mikhnov-Vajtenko geeft een begin van verklaring: ‘Door de vele opeenvolgende revoluties zijn de Russen angstig geworden voor revolutie en dat maakt revolutie in de nabije toekomst onwaarschijnlijk. Maar door de burgerparticipatie terug te schroeven na elke vorige revolutie zaait de staat telkens weer de kiemen van de volgende.’

Priester Mikhnov-Vajtenko is bekend om zijn kritieken op het misbruik van het orthodoxe geloof om politieke controle te vestigen en de bevolking achter het leiderschap te scharen. In 2014 legde hij een 11-jarige ban op aan gelovigen van zijn congregatie die de annexatie van de Krim en de oorlog in Oost-Oekraïne steunden om religieuze redenen.

Hij stond ook in eenzaam protest in de straten van Sint-Petersburg, tegen het verbod op het beledigen van religieuze gevoelens. “De gevoelens van gelovigen worden beschermd door de Heer, niet door de Strafwet”, schreef hij op zijn protestbord.

Mikhnov-Vajtenko is de zoon van de dissidente dichter Alexander Galich die de Sovjetunie moest ontvluchten. De artistieke microbe verloor Mikhnov-Vajtenko niet helemaal na zijn roeping als priester: vandaag is hij directeur van Theater Interjerny, een verborgen parel op Nevski Prospekt waar de oude intellectuelen van de Sint-Petersburgse kunst -en filmwereld zich vaak laten zien.

‘Rusland heeft geen enkele ervaring met democratie’, zegt hij. ‘De grote steden hebben de afgelopen honderd jaar misschien een paar maanden of jaren kunnen proeven van politieke participatie en democratie, maar op het platteland en in de regio’s waar de meerderheid van de Russen woont, kwamen zelfs de Februarirevolutie van 1917 en de liberalisering van begin jaren ’90 niet aan.’

‘Dat het Poetin-regime alleen veranderd kan worden met een diepe crisis, zoveel is zeker.’

‘Hoe verandering te brengen via maatschappelijke burgerparticipatie – stemmen, deelnemen aan politiek om het land te helpen ontwikkelen – dat weten we niet. We laten het over aan de staat, zij besturen ons al eeuwenlang.’

‘Zonder sterke civiele maatschappij en burgerparticipatie hebben mensen geen middel om frustratie te kanaliseren’, zegt Sergey Lukashevski, directeur van het Sakharov Center, een cultureel centrum dat politieke dissidenten ondersteunt.

‘Als de woede en frustratie dan te groot worden, transformeert de onderdrukte participatie zich in geweld. Er is geen begrip van hoe we zelf iets constructief kunnen doen, tenzij met een destructieve revolutie. Vanuit een woede-uitbarsting alles omgooien, dat is dan de uitkomst.’

‘Dat is waarom maatschappelijke verandering in Rusland altijd revolutionair, chaotisch én gewelddadig is. En dat is ook waarom autocratie telkens opnieuw terugkeert. De chaos doet de roep om de sterke leider en de vertrouwde sterke staat als enige houvast klinken om de orde te herstellen.’

‘In die zin is ons werk geen voorbode van een gewelddadige revolutie, integendeel. Wij versterken de civiele maatschappij om een gewelddadige revolutie te voorkomen. We willen niet dat die voor een tweede keer totaal vernield wordt. De Sovjetunie vernietigde alle onafhankelijke sociale activiteit.’

‘Elk totalitair regime gebaseerd op een sterke leider en uitsluiting van burgers uit de macht komt vroeg of laat tot zijn einde. Hopelijk wordt de verandering niet zoals in 1917. Maar dat dit regime alleen veranderd kan worden met een diepe crisis, zoveel is zeker.’

© Mashid Mohadjerin​

Wraak van de horigen

‘De constitutionele structuur van burgerrechten waarop de Franse revolutie was gestoeld, stond ver af van de Russische boeren in hun afgelegen dorpen. Zij bleven macht zien in termen van overheersing door middel van dwang en quasireligieuze autoriteit, eerder ontleend aan de tradities van horigheid dan aan de moderne rechtsstaat. Om zichzelf tegen despotisme te verdedigen, kozen de Russen er niet voor om aanspraak te maken op wettelijke rechten, maar ontdoken zij liever de officiële regels. In dit opzicht was de Russische revolutie de wraak van de horigen’, schrijft Orlando Figes.

Wraak, eerder dan kanalisering van de verzuchtingen van de bevolking in democratische instituten van politieke participatie, zoals vrije verkiezingen, parlementen, vrije media. ‘Ook vandaag hebben we geen echte vrije verkiezingen, geen onafhankelijke wetgevende en rechterlijke macht, geen vrije massamedia’, zegt priester Mikhnov-Vajtenko.

‘Van zodra je aan de top van de macht bent, heb je de handvaten om te manipuleren zodat je daar kan blijven. Signalen van de bevolking komen niet meer aan. De enige manier om de leider weg te krijgen is dan revolutie.’

Als er een revolutie komt, is dat geen teken van de nood aan meer inspraak, maar van het feit dat het autoritarisme nog niet geperfectioneerd was.

‘In 1991 veranderde de macht in het Kremlin, maar fundamenteel veranderde er weinig om de volgende revolutie te voorkomen en burgerparticipatie te kanaliseren via duurzame democratische instituten. Dan kan alleen maar de cyclus van autocratie en revolutie terugkeren, met soms korte en soms lange tussenpozen.’

Het lijkt wel dat autoritarisme aan trial en error doet, en telkens opnieuw probeert om zichzelf te perfectioneren met hier en daar een bijsturing. Als er een revolutie komt, is dat geen teken van de nood aan meer inspraak, maar van het feit dat het autoritarisme nog niet geperfectioneerd was. Poetin’s bijdrage was het autoritarisme te verbergen onder een uiterlijk vertoon van legaliteit en democratie en de illusie van inspraak.

Drie revoluties in een eeuw, geen enkele bouwde een blijvend fundament. Niet verwonderlijk dat Russen drie keer nadenken voor ze nog eens meedoen aan straatprotesten. Een peiling van het onafhankelijke opiniepeilingbureau Levada Center toont dat het aantal mensen dat aan geen enkele kant van de revolutie zou hebben deelgenomen, stijgt.

Revoluties veroorzaken diep lijden voor niks, want ze monden toch altijd uit op meer van hetzelfde.

Poetin is zelf de revolutie én de contrarevolutie

Tegen die berg kijkt de oppositie vandaag op: kunnen zij ooit opnieuw voldoende mensen mobiliseren, als protest voor vele Russen gelijk staat aan het op de helling zetten van alles wat ze met hard werken hebben opgebouwd?

Dat is de reden waarom zo goed alle liberale en socialistische politici van de oppositie hetzelfde antwoorden op de vraag of Rusland een nieuwe revolutie nodig heeft: ‘Wij willen geen revolutie met schokken die leidt tot burgeroorlog of grootschalig geweld.’

‘Vandaag hebben Russen wat ze nooit eerder hadden: vrijheid om te reizen naar het buitenland, winkels vol eten, je kan lezen wat je wil, vrijheid voor buitenlandse journalisten’, zegt de onafhankelijke journalist Mikhail Zolotonosov.

‘De aantrekkingskracht van Kerenski’s Februarirevolutie, Gorbatsjov’s perestrojka of Gajdar’s schoktherapie is beperkt. Er is juist genoeg relatieve vrijheid opdat mensen het verschil met de Sovjetunie zouden zien. Dat nog eens op het spel zetten voor een onzekere toekomst die misschien iets erger in de plaats kan brengen, daartoe zijn weinig Russen bereid.’

In de Russische geest is “revolutie” verbonden met burgeroorlog, miljoenen doden, een heel land in chaos. Dat is de mentale erfenis van 1917.

In de Russische geest is “revolutie” verbonden met burgeroorlog, landsverraad, separatisme, miljoenen doden, een heel land in chaos. Deze mentale erfenis van 1917 wordt elke dag versterkt door de staatspropaganda over de kleurenrevoluties in Oekraïne.

‘Mensen die wensen dat hun eigen land verslagen wordt in de moeilijkste tijden, zoals de bolsjewieken die de nederlaag van hun eigen land wensten in de Eerste Wereldoorlog’, zo noemde president Poetin “sommige deelnemers” aan de straatprotesten van 2011-2012 die even leken uit te groeien tot een eigen Russische kleurenrevolutie.

De Maidan-opstand van 2014 was een nationaal trauma in Rusland, niet alleen omdat Oekraïne misschien voorgoed uit de Russische wereld verdwijnt, maar omdat het succes van die opstand aan Russen zou kunnen tonen dat niet alle revoluties uitdraaien op chaos, dat ze de levensomstandigheden wél beter kunnen maken.

Hoe succesvoller de Oekraïense revolutie van 2014, hoe groter de kans dat Russen de mentale erfenis van 1917 relativeren en hoe groter de bedreiging voor het Kremlin. Het komt er voor de staatspropaganda dus op aan om vooral de negatieve gevolgen van de Oekraïense revolutie uit te vergroten en de positieve gevolgen te minimaliseren.

Angst is sterker dan hoop

‘Op de staatstelevisie worden we overspoeld met beelden van chaos, bloed, dode lichamen in Oekraïne’, zegt Elena Kostyuchenko, een onafhankelijke journaliste van Novaya Gazeta.

‘Boodschap: dit is ook het lot van Rusland als Russen hetzelfde zouden doen. De propaganda werkt goed op mijn moeder. Ze noemde mij eens “verrader” omdat ik schrijf voor Novaya Gazeta en actief bezig ben met protest. Ze vreest dat haar eigen dochter zou meedoen aan een revolutie die het land alleen maar in de chaos zou storten.’

Russen gebruikten in 1917 dezelfde woorden als Russen in 2017: we verdedigen de stabiliteit van het land tegen zij die dat allemaal willen ondermijnen.

‘Ze overleeft op een klein pensioentje van 150 euro en wordt geconfronteerd met stijgende prijzen in Moskou. Maakt dat haar boos op de regering? Neen. Ze hoopt op beterschap, maar haar angst dat het nog erger wordt als ze haar rechten zou opeisen, is sterker dan de hoop.’

‘Dat is dan ook de belangrijkste reden waarom mensen Poetin steunen en waarom ze zelfs na negentien jaar Poetin nog eens voor hem zouden stemmen bij de presidentsverkiezingen van maart 2018: niet omdat ze van hem houden, maar omdat hij die stabiliteit vertegenwoordigt.’

‘De Russische regering vreest vandaag geen revolutie’, schrijft journalist Mikhail Zygar, die Project1917 opzette, een soort Facebook-tijdslijn waar je al een jaar lang van dag tot dag door de ogen van de historische figuren kan volgen wat er deze dag 100 jaar geleden gebeurde in Rusland.

‘Zelfs de recente anticorruptie-protesten in verschillende steden maken geen indruk op het Kremlin. De meerderheid van de Russen zal trouw blijven. Maar het Russische keizerrijk leek ook stabiel. Iedereen was er absoluut van overtuigd wat er zou gebeuren met het rijk van tsaar Nicolaas II: het zou bestuurd worden door zijn zoon, Alexei.’

Sergey Lukashevski, directeur van het Sakharov Center, beaamt: ‘Als we terugkijken naar 1917, beseffen we dat het rijk van de tsaar niet stabiel was. Maar Russen toen gebruikten dezelfde woorden als Russen vandaag: we verdedigen de stabiliteit van het land tegen zij die dat allemaal willen ondermijnen. En kijk hoe snel de staat instortte eenmaal de omstandigheden rijp waren.’

Deze reportage kwam tot stand met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek. Tijdens de maand november loopt op MO.be het dossier Rusland1917-2017. Lees ook de reportage “100 jaar Russische Oktoberrevolutie: eindelijk in de vuilnisbak van de geschiedenis?”