Kan kwijtschelding van schulden de problemen van prille democratie Soedan verhelpen?

Is schulden van Soedan kwijtschelden een goed idee? ‘Alleen belangen tellen.’ Waar het om gaat, is de internationale competitie met de Afrikaanse grondstoffen als inzet, én de race om Afrika als markt voor de export.

Christopher Michel (CC BY 2.0)

Frankrijk is bereid om 5 miljard dollar aan Soedanese schulden kwijt te schelden, zei de Franse president Emmanuel Macron onlangs. Dat moet het land een duw in de rug geven richting democratie, na de revolutie van twee jaar geleden. Maar kwijtschelding van schulden heeft een prijs. ‘Barmhartigheid heeft geen plaats in deze wereld. Alleen belangen tellen.’ Waar het om gaat, is de globale competitie om Afrika als grondstoffenmijn en exportmarkt.

Als de wereld de democratische transitie in Soedan een duw in de rug wil geven, moet die de schulden van Soedan volledig kwijtschelden, vindt de Franse president Emmanuel Macron. ‘Want die transitie is grotendeels afhankelijk van de heropbouw van de economie’, zei hij naar aanleiding van een internationale conferentie in Parijs over de toekomst van Soedan, op 17 mei.

Frankrijk wil het goede voorbeeld geven en zal vijf miljard dollar aan Soedanese schulden kwijtschelden. Ook andere landen hebben verklaard bereid te zijn de schuldenberg van 60 miljard dollar te helpen afbouwen. ‘De volledige kwijtschelding is de manier waarop Frankrijk de Soedanese jeugd steunt’, tweette de Franse president.

Spreken over kwijtschelding op een internationale conferentie waar de groten der aarde vertegenwoordigd zijn, dat kan hoge verwachtingen scheppen. In Parijs tekenden vertegenwoordigers van de Verenigde Staten en van Europese en Afrikaanse regeringen present, naast vertegenwoordigers van internationale organisaties zoals het Internationale Monetaire Fonds (IMF) en de Wereldbank, plus mensen uit de zakenwereld.

De Soedanezen hopen dat de meer dan 20 jaar internationaal isolement van hun land doorbroken worden. Al die tijd waren er Amerikaanse sancties tegen het regime van toenmalig president Omar al-Bashir van kracht. Maar al-Bashir werd in 2019 van de troon gestoten na een volksopstand. Soedan werd intussen geschrapt van de Amerikaanse terrorismelijst en een overgangsregering moet het land naar de democratie loodsen.

Wat voorafging: exit al-Bashir, een volksopstand en een overgangsregering

• november 2018: de prijzen van basismiddelen (o.a. brood) schieten de hoogte in, omdat de Soedanese regering de subsidies daarvoor opheft

• december 2018: eerste protesten in Ad Damazin, andere steden volgen snel. In hoofdstad Khartoum is er een grote protestmars.

• april 2019: burgers beginnen een sit-in tegen president Omar al-Bashir. Die wordt afgezet en gevangengenomen. De sit-in gaat verder, want de Soedanezen willen niet dat het leger de macht in het land overneemt.

• juni 2019: het leger maakt een einde aan de sit-in. Er vallen meer dan 120 doden. Er volgen acties en een staking tegen het leger.

• juli-augustus 2019: Er is overleg tussen het leger en civiele vertegenwoordigers. Er komt een overgangsregering met Abdalla Hamdok als premier, voor een overgangsperiode van drie jaar.

De problemen van het nieuwe Soedan zijn groot. Interne conflicten en armoede houden het land al decennialang in hun greep. En de meeste gebieden in Soedan zullen dit jaar te maken krijgen met acute voedselonzekerheid, zo meldde het netwerk voor vroegtijdige waarschuwing voor hongersnood (FEWS NET). Uit een onderzoek van de Soedanese Nationale Raad voor kinderwelzijn bleek vorig jaar ook dat één op de drie kinderen een groeiachterstand heeft door ondervoeding.

Daartegenover staat het feit dat Soedan over een groot potentieel beschikt, én over gigantische minerale rijkdommen. En dat weten de Soedanezen ook.

Corruptie

Maar retoriek over het kwijtschelden van schulden en ‘hulp’ maakt geen indruk op kritische Soedanezen. Dat was te zien aan reacties op sociale media naar aanleiding van de conferentie in Parijs.

‘Overschat’, zo reageerde de Soedanese twitteraarster Roa Arabi op het sociale medium. ‘De verlossing komt eraan en de dollars ook’, reageerde een van haar 12.000 volgers. ‘En er zal elektriciteit zijn, en de hitte zal weggaan en ze zullen chocolade aan de mensen uitdelen’, voegde Arabi er — enigszins cynisch — aan toe.

‘Pas als Soedan aan de voorwaarden van het Internationaal Monetair Fonds voldoet, kan er sprake zijn van kwijtschelding.’

De Soedanese politiek cartoonist Khalid Albaih publiceerde een cartoon waarin de eerste minister, Abdalla Hamdok, met de schulden de trap van een vliegtuig afdaalt en met nieuwe schulden het vliegtuig weer instapt:

#خرطون — #مؤتمر_باريس — حمدكة حبيبنا و عمل بالقدر عليه في هذا العالم الراسمالي. هكذا تؤكل الكتف (او بقايا الكتف) للدول الذي يسميها الرجل الابيض دول العالم الثالث. pic.twitter.com/GT7kauBJBm

— ود البيه (@khalidalbaih) May 18, 2021

‘Het kwijtschelden heeft als doel om Soedan nieuwe schulden te doen maken. Het is een vicieuze cirkel en een gekend verhaal’, zegt de cartoonist aan de telefoon vanuit Denemarken, waar hij woont.

Niet dat het kwijtschelden van schulden niet wenselijk is. ‘Het probleem zijn de voorwaarden die eraan verbonden zijn’, zegt de Soedanese econoom Mutasim Agraa, die zich in Genève heeft gevestigd. ‘De conferentie van Parijs heeft daar niets aan veranderd. Die heeft slechts bevestigd wat begin 2020 al overeengekomen was. Pas als Soedan aan de voorwaarden van het Internationaal Monetair Fonds voldoet, kan er sprake zijn van kwijtschelding. Ook de vijf miljard van Frankrijk. De verklaringen van Macron veranderen hier niets aan.’

De conferentie van Parijs heeft dus hoogstens een symbolische functie, maar ook die is nodig. Want elke spatje aandacht is meer dan welkom, meent Husamuddine Ismail, econoom aan de Universiteit van Khartoem. ‘We hebben zichtbaarheid nodig, en zulke conferenties helpen om media-aandacht voor Soedan te creëren’, zegt hij. Maar daar stopt het dan ook.

‘We moeten de werkelijkheid onder ogen zien’, zegt Ismail. ‘Dit is de derde internationale conferentie over Soedan, maar concreet betekenen die niet zoveel voor ons land. Het kwijtschelden van schulden is om te beginnen nog geen feit. Alleen Noorwegen heeft effectief 100 miljoen dollar toegezegd. Die operatie is ook verbonden aan zware voorwaarden. En nieuwe leningen betekenen nieuwe zware voorwaarden.’

‘Daarom is het belangrijk dat de overgangsregering eerst haar eigen huishouden op orde brengt en de corruptie aanpakt, vooraleer ze buitenlandse investeerders probeert aan te trekken’, zegt Ismail. Het betekent, verduidelijkt de econoom, dat de overgangsregering de moeilijke strijd moet beslechten die ze probeert te vermijden met wat overblijft van het oude regime. Door ten strijde te trekken tegen de zwarte markt, tegen de handelaars in valuta (Soedanese pond), tegen de belastingfraude en tegen de bedrijven die onder controle staan van het veiligheidsapparaat.

Het is belangrijk dat het land een sterke onderhandelingspositie opbouwt vooraleer de deur wordt opengezet voor multinationals, redeneert Ismail.

Een oud verhaal

Begin 2020 sloot Soedan zich aan bij het HIPC-initiatief (Highly Indebted Poor Countries). Dat is een initiatief van donorlanden en internationale instellingen dat de schuld van de arme landen met een zware schuldenlast moet ombuigen naar een ‘beheersbare’ schuld. Voorwaarde om in aanmerking te komen voor de kwijtschelding is daarbij dat Soedan het IMF-programma uitvoert.

‘Het is een oud verhaal’, duidt Agraa. ‘80% procent van de totale schuldenberg van 60 miljard dollar bestaat in feite uit interesten op schulden die gemaakt werken in de jaren ‘70 en ‘80. Maar slechts een deel van de schulden zal geschrapt worden. Staten kunnen de schulden schrappen of ze terugbetalen in de plaats van Soedan. Maar de schulden van de privésector zullen niet verdwijnen’, benadrukt de econoom.

Het HIPC-programma bevat de klassieke voorwaarde die internationale banken opleggen aan de landen met schulden: de subsidies voor benzine afschaffen bijvoorbeeld — wat Soedan intussen gedaan heeft — en die voor basisgoederen zoals brood, graan en medicijnen. En ook: de wisselkoers vrijmaken, de belastingen verhogen, het begrotingstekort onder controle krijgen en buitenlandse investeringen aanmoedigen door de wetgeving te versoepelen.

‘Barmhartigheid heeft geen plaats in deze wereld. Alleen belangen tellen.’

‘De voorwaarden zijn heel hard,’ zegt Agraa, ‘zelfs de Wereldbank en het IMF erkennen dat. Ze proberen dat op te vangen door rechtstreekse steun aan de bevolking te geven, ter waarde van 5 dollar per maand.’

Maar buitenlandse investeerders trek je niet aan door conferenties te organiseren. Die hebben economische en politieke stabiliteit nodig, en dat biedt Soedan op dit moment niet. Daarom is lonken naar buitenlandse investeerders niet realistisch in de huidige omstandigheden.

‘In plaats van die investeerders achterna te hollen, zou de overgangsregering beter focussen op het begrotingstekort, de dramatische val van de wisselkoers een halte toeroepen en de prijzen proberen te stabiliseren’, zegt Agraa. ‘Dat kan de regering doen door bijvoorbeeld te besparen op de grote uitgaven van het overheidsapparaat van zowel de centrale regering als van de deelregeringen.’

Donorlanden van hun kant kunnen, als ze echt willen helpen, op de proppen komen met nieuw geld om een goede basis voor de economie te leggen. ‘Maar barmhartigheid heeft geen plaats in deze wereld. Alleen belangen tellen’, zegt Hussamuddine Ismail. Daarom vinden beide economen dat Soedan zijn partners moet diversifiëren, en niet alleen op westerse landen moet focussen.

De strijd om Afrika

De discussie over het kwijtschelden van de schulden is een stuk cynischer, vindt Marc Lavergne, Soedan-deskundige en hoofdonderzoeker bij de Franse overheidsorganisatie voor onderzoek, het CNRS (Centre Nationale de la Recherche Scientifique). Lavergne vindt de focus op de schulden vreemd, ‘want alle landen hebben schulden’, zegt hij.

‘Frankrijk heeft zelf 2500 miljard dollar aan schulden. De bank van Frankrijk koopt elke dag schulden en verkoopt ze weer om te proberen winst te maken, door een lagere of hogere rente. En dat weet Macron al te goed, hij is uiteindelijk een bankier. Ook de Soedanese eerste minister Hamdok is een bankier. Hij werkte voor verschillende internationale instellingen, waaronder de Bank van Afrika. Hij kent het systeem heel goed.’

Het gaat om de internationale handel, en om de globale competitie om Afrika.

De conferentie van Parijs ziet Lavergne slechts als een verhaal van bankiers dat voorbijgaat aan de reële noden van de bevolking. ‘Naast de bankiers zijn er de zakenlui: Franse miljardairs die komen praten met Soedanese miljardairs, met het doel akkoorden te sluiten om de rijkdommen van Soedan te exploiteren. Of er schulden zijn of niet, is daarbij niet van belang.’

De concurrentie in de strijd om Afrika is groot. Er is een internationale competitie met de Afrikaanse grondstoffen als inzet, én er is de concurrentie in de race om Afrika als markt voor de export. ‘China is reeds aanwezig in Soedan, Turkije ook. En dat is precies de cynische kant van het verhaal’, zegt Lavergne. Het gaat om de internationale handel, en om de globale competitie om Afrika.

Land, water, goud en kobalt

Soedan heeft gigantische oppervlaktes ter beschikking, waar boeren en veehouders leven. En het heeft de Nijl. Dat zijn rijkdommen die vanuit een economisch standpunt als onderbenut beschouwd worden.

Soedan is al begonnen om stukken land te verhuren aan bedrijven uit Qatar, de Arabische Emiraten en Jordanië. Ook andere landen zijn geïnteresseerd. Het probleem is dat het soort landbouw dat die bedrijven er ontwikkelen, niet nuttig is voor de Soedanezen. Boeren en veehouders zullen van hun grond verdreven worden, en zouden — in het beste geval als arbeiders in de plantages kunnen werken, oordeelt Soedan-deskundige Marc Lavergne.

Het land is ondertussen ook nummer één wanneer het om goudmijnen gaat. Maar de bevolking profiteert daar niet van. Lavergne: ‘De productie ligt in handen van Hemedti, voluit Mohamed Hamdan Dougalou, de nummer twee van het regime (generaal en vicevoorzitter van de Overgangsraad, red.). Hij steunt op een goed bewapende militie van huurlingen. Het geproduceerde goud gaat rechtstreeks naar Dubai, zonder dat het de centrale bank van Soedan passeert.’

‘Er is ook kobalt en andere zeldzame grondstoffen’, vervolgt Lavergne. ‘Die grondstoffen zijn nu zeer gegeerd door de industrie. Ze worden gebruikt bij het maken van auto’s en informaticatoestellen.’

‘Politiek van snelle winst’

Het gebrek aan politieke stabiliteit en aan veiligheid helpt Soedan ook intern niet om investeringen aan te trekken in sectoren die voor werkgelegenheid zorgen endie bijdragen tot verdere ontwikkeling. Daarom zullen buitenlandse investeringen focussen op ondergrondse industrie, op petroleum, goud of uranium.

‘Dat soort investeringen heeft een groot kapitaal nodig en weinig werknemers’, zegt econoom Mutasim Agraa. ‘En zelfs die werknemers zullen grotendeels uit het buitenland komen. Deze industrieën creëren geen nieuwe jobs en brengen ook geen dynamiek in andere economische sectoren. Deze investeringen zullen afgesneden eilanden zijn met een zeer beperkte opbrengt voor de staat.’

‘Heel de internationale competitie om de grondstoffen en de concurrentie om afzetmarkten werkt destabiliserend voor Afrika’, stelt Laverge vast. ‘Ze verdrijft mensen van hun woonplaats en duwt hen naar de sloppenwijken van grote steden.

‘Wat ook merkwaardig is aan de conferentie over Soedan, is dat het thema migratie niet aangehaald werd’, merkt Lavergne op. En dat op een moment dat het tegenhouden van irreguliere migratie voortdurend gebruikt wordt als reden om Afrikaanse landen te helpen ontwikkelen.

‘Deze politiek van snelle winst is iets doms. Hij voedt extreemrechts’, zegt Lavergne. ‘Maar daar lijken regeringen niet van wakker te liggen.’ Lavergne ziet de hele kwestie van kwijtschelding als subsidiëring van de eigen bedrijven. ‘Het is uiteindelijk de Franse belastingbetaler die de kwijtgescholden schuld zal betalen. Het geld dat men geeft aan Afrika, gaat naar corrupte leiders en komt terug naar de eigen bedrijven. Het zijn onrechtstreekse subsidies voor Franse bedrijven. Zo heb ik ontwikkelingshulp altijd beschouwd: als hulp aan de eigen bedrijven.’