De handelsoorlogen van Trump dwingen de EU een echte globale speler te worden

CC Michael Vadon (CC BY-SA 2.0)

Een handelsoorlog is makkelijk te winnen, als je nu al een handelstekort hebt, tweette Donald Trump. Maar is dat ook zo? De meeste economen stellen dat zowat iedereen bij een handelsoorlog zal verliezen, op de eerste plaats de Verenigde Staten. Maar is dat wel zo? En vooral: is het uitdagende haantjesgedrag van de huidige VS-president wel zo anders dan het beleid dat zijn voorgangers voerden?

Het zijn belangrijke vragen, want de handelsoorlog van de VS tegen de rest van de wereld komt steeds dichterbij. De EU besliste om de Amerikaanse invoertarieven op staal en aluminium te vergelden met eigen invoertaksen op Amerikaanse producten. Trump kondigde al aan dat hij invoertarieven zal heffen op de invoer van Europese wagens, als de EU zijn maatregelen niet opnieuw intrekt. De aandelen van BWM en Mercedes kregen al klapjes. Op 6 juli komen er ook Amerikaanse invoertarieven op vijftig miljard dollar aan Chinese invoer, en China staat ook al klaar om te vergelden.

De VS staan al lang terughoudend tegenover internationale verbintenissen.

Als Trump zich afkerig opstelt ten opzichte van internationale akkoorden – door bijvoorbeeld het klimaatverdrag en het Iranakkoord op te zeggen – past hij in een bestaand patroon: de Verenigde Staten staan al lang terughoudend tegenover internationale verbintenissen. De reden is dat het Congres, de Amerikaanse verkozenen in het Huis van Afgevaardigden en de Senaat, meer nog dan de presidenten, daar niet van houdt.

Toen Bill Clinton zich in 1997 verbond tot het Kyotoprotocol dat de CO2-uitstoot van zijn land moest verminderen, werd hij teruggefloten door het Congres. Toen George W. Bush en na hem Barack Obama een herverdeling van de stemmen in de bestuursraad van het Internationaal Muntfonds initieerden – waarbij de Europese landen macht afstonden aan de opkomende landen – weigerde het Congres vijf jaar lang om die hervorming goed te keuren. Lang nadat alle andere landen deze door Amerikaanse presidenten gewilde hervorming hadden goedgekeurd lag het Congres dwars.

“Schurkenstaat” Iran bekrachtigt meer internationale akkoorden dan de VS.

Meer algemeen zijn de VS, van alle grote landen, het land dat het minst belangrijke internationale verdragen heeft bekrachtigd. Toen we in 2005 voor Het recht van de rijkste onderzochten welke grote landen de acht fundamentele arbeidsnormen van de Internationale Arbeidsorganisatie, de tien belangrijkste milieu-akkoorden of de zeven mensenrechtenverdragen ondertekenden, bleek de EU met 24 op 25 de koploper. De EU had alleen het VN-verdrag over de rechten van migranten niet ondertekend. Brazilië en Zuid-Afrika volgden met 23/25, Japan met 22/25.

Merkwaardig genoeg scoorden China en India toen 18/25 terwijl de VS met 8 op 25 slechter  scoorde dan alle andere grote landen of blokken. Zelfs de zogenaamde “schurkenstaat” Iran bekrachtigde vijftien van de 25 akkoorden. In 2018 blijven de VS met 8 op de 25 nog altijd evenveel afstand houden van internationale akkoorden. Natuurlijk, een verdrag ondertekenen betekent zeker niet altijd dat je het ook naleeft, maar het is wel een verbintenis waarop een land kan worden aangesproken.

De VS waren en zijn tevens het land dat het meest veto’s gebruikt in de VN-Veiligheidsraad waardoor het zich kan onttrekken aan een gebeurlijke consensus bij de andere leden van de Veiligheidsraad.

De VS en de EU staan erg ver van elkaar als het gaat om de internationale samenwerking.

De VS mag dan na de Tweede Wereldoorlog aan de basis hebben gelegen van een op regels gebaseerde internationale orde, ze waren zelf dikwijls de laatste om zich formeel tot die internationale regels te verbinden. Internationale akkoorden zijn dikwijls vehikels om samenwerking tussen landen te organiseren. Ze zijn uiterst belangrijk want dezer dagen zijn veel uitdagingen (van klimaatverandering over financiële stabiliteit tot eerlijke fiscaliteit) alleen aan te pakken door internationaal samen te werken. Daar staan de VS dus ver van. Trump heeft die tegenstelling tussen een multilaterale EU en een unilaterale VS nog verscherpt.

Nu ook de beuk in de handelsregels

Waar Trump zich onderscheidt van zijn voorgangers is dat hij nu ook de Wereldhandelsorganisatie (WTO) en de internationale handelsakkoorden onder vuur neemt. Dat is niet niks. Van alle internationale regels – milieu, arbeid, mensenrechten, veiligheid… - waren de handelsregels immers de sterkste, de enige die na ondertekening ook grotendeels werden nageleefd. Vooral omdat er sancties verbonden zijn aan overtredingen: wie zich niet aan de gemaakte afspraken houdt, wordt commercieel bestraft.

Anders dan zijn voorgangers neemt Trump ook afstand van bestaande handelsafspraken.

Als land A nadeel ondervindt van de niet-naleving van de WTO-regels door land B, mag land A maatregelen nemen die land B evenveel handelsschade berokkenen. Dat zorgde ervoor dat de om en bij de 26.000 bladzijden regels en afspraken van het laatste wereldhandelsakkoord, dat van 1994, min of meer werden nageleefd. Dat was geen klein feit. Het maakte van de WTO-tekst een grondwet van de wereldeconomie, die de globalisering min of meer voorspelbaar maakte.

Zeker, er was veel kritiek op die WTO-macht. Vanwege te eenzijdig: waarom geen fundamentele arbeidsrechten en milieuafspraken opnemen in de WTO? Daarnaast was het, voor wie goed toekeek, snel duidelijk dat meer globalisering en meer vrijhandel de positie van de westerse industrie-arbeiders zou ondergraven. Plots moesten die gaan concurreren met honderden miljoenen arbeiders uit China, Zuidoost-Azië, India en Bangladesh, Afrika… Was het niet altijd de bedoeling van de multinationals geweest om op die manier aan de georganiseerde macht van de werknemers in het Westen te ontsnappen? Wie zal het zeggen?

Feit is dat de verliezers van deze globalisering-zonder-sociale-of-fiscale-regels eind 2016 Trump hebben verkozen en zijn oplossing is nu om de op handelsvlak gemaakte afspraken te negeren. Hij doet dat door met wankele argumenten – onze veiligheid is bedreigd als we Canadees staal invoeren – invoertarieven te heffen. Of dergelijke beslissingen in overeenstemming zijn met de WTO-regels is zeer de vraag maar Trump doet er alles aan om de WTO te beletten zich daarover uit te spreken. Door de benoeming van nieuwe WTO-rechters te blokkeren – die moeten immers met consensus benoemd worden - wordt het voor de WTO moeilijker om uitspraken te doen over de zaken die bij haar aanhangig worden gemaakt.

Zijn de handelsregels oneerlijk voor de VS ?

In afwachting dat de WTO een uitspraak doet over de Trumpcapriolen, kunnen we wel vaststellen – en ook dat is een “innovatie” tegenover vorige Amerikaanse presidenten - dat Trump ongegeneerd minachting toont voor informatie en feiten.

Ten eerste is het zo dat  de gemiddelde invoertarieven van de VS, de EU en China amper verschillen. En dat het gemiddelde van de invoertarieven die effectief worden geheven – dat wil zeggen: op de producten waarin effectief handel wordt gedreven - zelfs iets hoger ligt in de VS dan in de EU.

Natuurlijk kiest het ene land er in zo’n jaren durende onderhandelingen over een wereldhandelsakkoord voor om pakweg zijn zuivelproducenten te beschermen (zoals Canada), terwijl een ander land zijn katoenboeren pampert (VS). Per tweet de onrechtvaardigheid van de handel tussen de VS en Canada ‘bewijzen’ door alleen over zuivel te reppen, is intellectueel oneerlijk.

De Amerikaanse handelstekorten zijn te wijten aan een gebrek aan investeringen.

Twee: als de invoertarieven tussen de EU, de VS en China vergelijkbaar zijn, zijn de handelstekorten dan te wijten aan ‘oneerlijke’ handel? Is de verklaring niet gewoon dat de VS minder efficiënt zijn in de productie van heel wat zaken. Omdat ze te veel consumeren en te weinig investeren. Amerikanen sparen bijna niks. Tja, dan is er ook minder te investeren. Men weigert ook voldoende belastingen te betalen om de infrastructuur te vernieuwen. En dat lijkt onder Trump, ondanks zijn getoeter over een groot infrastructuurplan, niet te veranderen.

Trumps verlaging van de vennootschapsbelasting geeft de Amerikaanse bedrijven meer ademruimte. Een groot deel van dat fiscale voordeel wordt evenwel besteed aan het terugkopen van  eigen aandelen om zo iedereen die deze aandelen bezit – met op kop de stichters, de CEO en andere kaderleden – te verrijken. Tussen 2015 en 2017 besteedden de grootste vijf Amerikaanse techbedrijven 200 miljard aan het terugkopen van aandelen en het uitkeren van dividenden. In dezelfde periode besteedde de top vijf van Chinese techbedrijven maar 9 miljard euro daaraan. Ze investeerden wel veel meer dan hun Amerikaanse tegenhangers.

Drie: de VS waren altijd al de dominante speler in de WTO en zijn voorganger de GATT. Amerikaanse regeringen verkregen er meestal de resultaten die zij – en vooral de Amerikaanse bedrijven – beoogden. Als China bijvoorbeeld in 2001 toegang kreeg tot de WTO – en daardoor veel makkelijker zou kunnen uitvoeren naar het Westen - was dat onder meer omdat westerse multinationals geld roken. Produceren in China zou effectief hun winsten opdrijven.

De Amerikaanse industrie-arbeiders daarentegen verloren ofwel hun baan, of voelden neerwaartse druk op hun lonen. Hoe dan ook, de huidige handelsregels zijn wat ze zijn omdat ze door de VS zo werden onderhandeld, en die Amerikaanse positie was een reflectie van de machtsverhoudingen in dat land. Je kan stellen dat de verkiezing van Trump die machtsverhoudingen een beetje verandert, en dat de VS om die reden willen terugkeren op de gemaakte afspraken. Vraag is dan nog hoe je dat doet.

Hoe de verliezers beschermen?

Eén ding moet duidelijk gesteld worden: de WTO-wereld en de oprukkende digitale technologie  maakte westerse en vooral Amerikaanse industrie-arbeiders kwetsbaar. Daarom betoogden de Amerikaanse vakbonden al in 1999 massaal tegen de WTO in Seattle. Toenmalig president Bill Clinton s prakop dat moment wel wat mooie woorden over arbeidsrechten, maar hij deed er niet echt iets aan. Zo verloren de Clintons hun geloofwaardigheid bij een deel van de werkende klasse.

Niet dat de Republikeinen ooit iets deden om de positie van de Amerikaanse arbeiders te beschermen in die WTO-globalisering. Integendeel, ze kozen er altijd voor om de vrije markten van goederen en kapitaal hun werk werk te laten doen, met zo weinig mogelijk correcties en zo weinig mogelijk belastingen voor de allerrijksten. Verder kozen de VS ervoor om de financiële sector en de techbedrijven van Silicon Valley alle kansen te geven.

Ze hadden er kunnen voor kiezen om de positie van de globaliseringsverliezers in eigen land te versterken zoals veel Europese staten dat probeerden. Die bleven wél zorgen voor betaalbare zorg en onderwijs, en wisten door middel van een ander industrieel beleid meer industriejobs te behouden. De vakbonden bleven er sterker, er waren hogere minimumlonen, meer progressieve belastingen,…

Je kan de arbeiders ook steunen door onderwijs en zorg betaalbaar te houden. Trump doet het omgekeerde.

Trump zou ook in die richting kunnen denken maar hij doet veeleer het omgekeerde. Het leeuwendeel van zijn belastinghervorming gaat naar de rijksten, de beurs boomt en ook dat komt vooral de rijksten ten goede. Hij wil mordicus Obamacare afschaffen wat weer meer mensen hun gezondheidsverzekering zal afnemen. En in heel wat staten staakten leerkrachten omdat het onderwijs kampt met een gebrek aan middelen.

Op fiscale regels die iedereen zijn deel doen betalen, moet je bij Trump niet rekenen, hij is niet van plan om zijn eigen imperium meer belastingen te doen betalen. Door internationale samenwerking zorgen voor eerlijker fiscaliteit en een betere positie voor de arbeiders is nochtans iets waar de VS zeker voor een verschil zouden kunnen zorgen, maar Trump staat afkerig van dat soort internationale samenwerking.

Hij kiest liever voor theater waarbij hijzelf als een soort Robin Hood de belangen van de Amerikaanse arbeiders verdedigt door middel van hogere invoertarieven. Dat zou in die sectoren voor meer jobs moeten zorgen, maar levert het netto meer banen op? Mogelijks leveren de staaltarieven enkele honderden jobs op, maar intussen is de staalprijs in de VS met veertig procent gestegen. Vraag is wat dit zal doen met de prestaties van bedrijven die werken met Amerikaans staal? Zal dit daar niet meer banen kosten.

De staaltarieven leveren misschien enkele honderden banen maar hoeveel zullen ze er kosten?

Bovendien zullen de geviseerde landen gewoon vergeldende maatregelen nemen waardoor er in andere sectoren – sojaproductie, Harley Davidsons- banen verdwijnen. Zo maken landen elkaars producten duurder en ontstaat er een onvoorspelbare wereld: investeringen plannen op basis van onvoorspelbare handelsstromen is lastig. Het is dus zeer de vraag of de handelsoorlog die Trump zegt makkelijk te zullen winnen echt voor meer banen en welvaart zorgt voor de Amerikaanse arbeiders. Maar het is wel mooie televisie die hem op korte termijn stemmen kan opleveren.

Unilaterale windhaan

Trump verschilt nog op een ander vlak van zijn voorgangers. Het tempo waarmee hij eerder gedane verbintenissen verbreekt, ligt veel hoger. Zijn diplomatie per tweet voegt bijkomende onvoorspelbaarheid toe aan de internationale verhoudingen. De ene maand is Kim een kleine raketman, een maand later is hij een bevriend politicus die alle respect verdient. Het is juist dat de VS al lang afstand houden van internationale verbintenissen, maar ze leken wel betrouwbaar in hun bondgenootschappen. Ook dat wankelt nu. Trump verliet de oude bondgenoten op de G7-top in Canada in een gespannen sfeer om zich in de armen te storten van dictator Kim in Singapore. Daar liet hij zonder overleg met Zuid-Korea uitschijnen dat hij misschien wel stopt met de gezamenlijke legeroefeningen met Zuid-Korea.

Is het wel in het belang van de Amerikanen om de wereld onvoorspelbaar te maken?

Zo ontstaat stilaan de indruk dat elke internationale afspraak die de VS maakten, onzeker wordt, en afhankelijk van de nukken van één man. Zo brokkelt de relatief voorspelbare wereld die de VS zelf schiepen, af. Dat onder het mom van het verdedigen van de belangen van de Amerikanen. Vraag is of dat beleid op iets langere termijn wel zo gunstig is voor de Amerikanen zelf. Een onvoorspelbare wereld waarin de bondgenootschappen die de VS in zeventig jaar opbouwden, afbrokkelen, weegt dat op tegen eventuele tijdelijk respijt voor bepaalde sectoren, ten kosten dan weer van andere sectoren?

Trump=antipode van al waar de EU voor staat

Trump voert internationaal beleid op basis van zijn persoonlijke ingevingen en electorale belangen. Dat maakt hem een natuurlijke tegenpool voor de EU. De Unie is een verbond van soevereine staten die op basis van regels en afspraken hun continent verbinden en welvarender maken. De EU wil dat model ook extrapoleren tot een multilaterale wereldorde waar door middel van akkoorden en samenwerking vooruitgang mogelijk wordt. Trump breekt die orde evenwel af. Dat is bedreigend voor een EU die altijd inzette op diplomatie, internationaal recht… en veel minder op militaire macht.

Alleen eensgezind is de EU een sterke verdediger van de internationale rechtsorde

Een antwoord daarop moet meer zijn dan vergeldingen tegen Trumps invoertarieven. De Trumpdreiging gaat immers veel dieper: ze ondergraaft de fundamentele wereldbeschouwing van de Europeanen. De vraag stelt zich dan ook hoe de EU daarmee omspringt. Zal de EU de internationale rechtsorde verdedigen, samen met alle andere landen die deze belangrijk vinden? Om daar een leidende rol in te spelen, moet de EU wel veel meer dan vroeger een samenhangend buitenlands beleid voeren. Geen enkele van de Europese lidstaten weegt immers op zichzelf zwaar genoeg om hierin echt te kunnen leiden.

Noodzakelijk nieuws van Macron-Merkel deze week

Probleem is dat die Europese eenheid onder druk staat. De migratieproblematiek en de euro zorgen voor fundamentele spanningen. Vraag is of Macron en Merkel daarin echt verandering kunnen brengen. De ontmoeting van beiden vorige week leek hoop te wekken maar meteen lieten een aantal noordelijke landen weten dat ze weinig zien in een apart budget voor de eurozone. Dit is het uur U voor de EU. Kan ze haar interne tegenstellingen overwinnen om dan vervolgens met voldoende kracht een eigen buitenlands beleid uit te tekenen? Of zakt de EU weg in groeiende onenigheid en internationale relevantie? Dat de Britten eruit trekken, verzwakt de EU.

Kan het Verenigd Koninkrijk in Trumptijden iets anders zijn dan een satelliet van de grote EU?

Dat de Britten eruit trekken, verzwakt de EU. Maar de Britten ondervinden intussen dat hun special relationship met de VS in Trumptijden eigenlijk niet veel meer voorstelt en dat ze op bijna elk punt veel dichter bij de EU staan dan bij de VS. In de feiten zou het Verenigd Koninkrijk in deze brave new world inderdaad wel eens als een satelliet rond de grote EU kunnen cirkelen, zoals de Britse buitenlandminister Boris Johnson vreest.

EU op eigen benen ook al kost dat geld.

Dat eigen Europese beleid moet voluit de internationale rechtsorde en de voorspelbare wereld verdedigen: de internationale verdragen en akkoorden, de internationale instellingen - allemaal noodzakelijke instrumenten om de problemen van de 21ste eeuw door samenwerking te kunnen aanpakken. Zowat alle grote landen zijn hier meer voor gewonnen dan de VS. De EU moet dus durven open staan voor nieuwe bondgenootschappen en partners.

De EU moet beseffen dat de Europese belangen dikwijls niet overeenstemmen met de Amerikaanse

De EU moet ook meer beseffen dat de Europese belangen dikwijls niet overeen stemmen met de Amerikaanse. Het kan voor de VS een dubieus nut hebben het Midden-Oosten in vuur en vlam te zetten door Saddam Hoessein, tegen de internationale rechtsregels in, uit Irak te verjagen en van het Iraakse leger de ruggengraat van IS te maken, maar dat zorgde en zorgt wel voor onnoemelijk lijden in het Midden-Oosten. Dat is op geen enkele manier in het belang van Europa want het leidt tot terreur in onze straten en vluchtelingen op onze stranden. En het zet zo druk op de hele Europese politiek. Wij zijn de buren van het Midden-Oosten en Afrika. De Amerikanen niet.

Een echt Europees beleid gaan voeren, los van de VS, kan mogelijks wel geld kosten. Daar heeft een Trump immers wel een punt: er is geen reden waarom de Amerikanen ons nog zouden beschermen. Als de Europeanen echt voor zichzelf moeten zorgen in de grote wereld, zal de EU wellicht ook meer moeten besteden aan defensie en zullen de 27 lidstaten in elk geval veel meer moeten samenwerken op dat vlak. Dat zal haar stem ook zwaarder doen doorwegen in de NAVO (als die het Trumpisme kan overleven). Het zal de EU bovenal toelaten een eigen beleid te voeren dat afgestemd is op onze belangen.