Turkije en Cyprus kibbelen om gas

Op 9 februari werd het schip Saipem 12000 met geweld bedreigd door de Turkse marine.

John A. Konrad V (CC BY-SA 3.0)​

Er schuilt een enorm reservoir aan aardgas in het oostelijke deel van de Middellandse Zee. De gasvelden van Cyprus, Israël en Egypte sorteren elk hun effect op het Mediterrane politieke klimaat. Concurrentie over wie waar mag boren, versterkt de bestaande spanningen over soevereiniteit en maritieme grenzen.

In tegenstelling tot de initiële verwachtingen van een positieve impact op het verenigingsproces van Turks- en Grieks-Cyprus (ofwel Noord- en Zuid-Cyprus), heeft de vondst van koolwaterstoffen in de Cypriotische Exclusieve Economische Zone (EEZ) de reeds bestaande tendens van vijandigheid nogmaals onderstreept.

De Turkse president Recep Tayyip Erdoğan bekritiseert de Grieks-Cypriotische administratie omwille van zijn ‘unilaterale en maritieme exploratie in de EEZ’ en beweert dat bepaalde Cypriotische EEZ-gebieden onder de jurisdictie van Turkije of Turks-Cyprioten vallen.

Decennia oud geschil

De Turkse Republiek van Noord-Cyprus (TRNC) is een zelfverklaarde staat sinds 1983. Na een mislukte staatsgreep in 1974 door Griekenland is Turkije Cyprus binnengevallen, zogenaamd ter bescherming van de Turkse minderheden. Sindsdien is het eiland in twee gedeeld door een VN-bufferzone. Tot op de dag van vandaag zijn de troepen van de VN-Vredesmacht aanwezig op het eiland, wat het tot één van de langst lopende Vredesmissies van de Verenigde Naties ooit maakt.

Belangrijk is dat de TRNC door geen enkele staat erkend wordt, behalve door Turkije zelf.

Turkije erkent VN-Zeerechtverdrag niet

Het VN-Zeerechtverdrag (UNCLOS) werd ondertekend in 1982 en maakt sindsdien integraal onderdeel uit van de EU-wetgeving. Het bakent de maritieme zones af, en voorkomt zo spanningen omwille van territoriale wateren. Het recht van de Republiek van Cyprus om de natuurlijke rijkdommen te exploreren en exploiteren, is met andere woorden in overeenstemming met Europese wetgeving. Daarnaast is de aanwezigheid van grote oliebedrijven als TOTAL (Frankrijk), ENI (Italië), en Exxon Mobil (VS) een extra bevestiging van de internationale gemeenschap. In 2013 werd een bilateraal overeengekomen afbakening tussen Egypte en Cyprus toegevoegd aan het Zeerechtverdrag.

Exclusieve Economische Zone (EEZ) Cyprus

UN (bron: twitter)​

Echter, aangezien Turkije de UNCLOS nooit heeft willen ondertekenen, erkent het land noch de Cypriotische EEZ, noch de grensafbakening met Egypte. Deze verklaring ervaarde Egypte als een bedreiging voor zijn soevereiniteit, en zorgde bijgevolg voor spanningen tussen Caïro en Ankara.

Dreigen met geweld

Op 9 februari werd het schip Saipem 12000 met geweld bedreigd door de Turkse marine. Het schip wilde zich verplaatsen binnen de EEZ van Cyprus, maar stootte daarmee Turkije tegen de schenen. De concurrerende claims op de natuurlijke gasbronnen dateren van 2011 toen Cyprus de eerste grote pogingen ondernam om olie te boren. Daarnaast probeert Turkije ook alle mogelijke gasdeals met Cyprus te saboteren. Een vruchteloze geldingsdrang, want de Cypriotische regering blijft vastbesloten om de koolwaterstofreserves in de EEZ te exploiteren.

‘Turkije kan geen echte invloed uitoefenen op de energieontwikkelingen in Cyprus. Elke overeenkomst tussen het land en de TRNC is schijn.’

In 2011 sloot Turkije een energiecoöperatie met TRNC. Maar aangezien de TRNC internationaal niet erkend wordt, heeft dat ook geen enkele validiteit binnen de internationale regelgeving. ‘Turkije kan geen echte invloed uitoefenen op de energieontwikkelingen in Cyprus. Elke overeenkomst tussen het land en de TRNC is schijn. Puur voor de nieuwsgeving in Istanbul.’ zegt Cyril Widdershoven, expert in geopolitieke risico’s in de MENA-regio (lees: het Midden-Oosten en Noord-Afrika).

Eigen EU-energiecentrum

Turkije profileert zich als bemiddelaar tussen Cyprus en de afgescheiden Turks-Cypriotische staat. Met het argument dat de Turks-Cyprioten hun billijke aandeel verdienen, rechtvaardigt Turkije zijn maritieme interventies, en streeft het land dus voornamelijk zijn eigen belangen na.

‘Erdoğan had de droom dat Turkije het nieuwe energiecentrum zou worden voor Europa om op die manier ook toegevingen af te kunnen dwingen van de Europese Unie.’ legt Cyril Widdershoven uit. Ankara zat op het randje van een deal te sluiten met Israël in 2017. Zo zou er een natuurlijke gaspijplijn tussen Israël en Turkije geïnstalleerd worden. Maar na de controversiële uitspraken van Erdoğan in de nasleep van Trumps erkenning van Jeruzalem als hoofdstad van Israël, kon Tel Aviv de kritiek niet slikken en werden de onderhandelingen opgeschort.

De Mediterrane wind vol onenigheden blaast het Cypriotische conflict opnieuw leven in, ook binnen de Europese Unie. Want het idee van te beschikken over een eigen energiecentrum, klinkt ook de EU goed in de oren.

EU-top in Varna, Bulgarije

Op maandag 26 maart vond een EU-top plaats in Varna, Bulgarije, waarop ook president Recep Tayyip Erdoğan aanwezig was. De leiders bespraken onder meer hoe de relaties tussen Turkije en de Europese Unie gestimuleerd kunnen worden. Na het harde optreden van de Turkse regering in de nasleep van de mislukte staatsgreep in 2016 bevroren de toetredingsonderhandelingen. Desondanks blijft Turkije een strategische EU-partner met betrekking tot antiterrorisme en migratie.

Als Turkije zijn relaties met de EU wil verbeteren, dan zal het eerst zijn omgang met Griekenland en Cyprus moeten herzien.

Wil Turkije echter zijn relaties verbeteren met de EU, dan zal het eerst zijn omgang met Griekenland en Cyprus moeten herzien. De Europese Raad is bezorgd over de aanhoudende detentie van EU-burgers in Turkije, waaronder ook twee Griekse soldaten.

Niet alleen om bovengenoemde redenen beloofde de sfeer gespannen te zijn in Varna. De Europese Raad veroordeelde enkele dagen voor de EU-top nog de acties van Turkije in de Middellandse Zee en benadrukte zo zijn solidariteit met Cyprus en Griekenland. Volgens Turkije worden Cyprus en Griekenland echter bevoorrecht als EU-leden, en niet objectief beoordeeld omdat ze echt gelijk hebben.

Energieafhankelijkheid van Rusland

De energievoorzieningszekerheid staat tegenwoordig bovenaan de agenda van de Europese Unie. De EU heeft volgens Cyril Widdershoven nooit voldoende gediversifieerd in zijn toevoer van gas, en bovendien geen rekening gehouden met de mogelijkheid dat Rusland op een dag geen gas meer zou leveren.

De energiebronnen van de Europese Unie bestaan volgens de cijfers uit 34% aardolieproducten (inclusief ruwe olie), 22% aardgas, 16% vaste brandstoffen, 14% kernenergie en 13% hernieuwbare energie. Uiteraard varieert het aandeel van elke lidstaat afzonderlijk.

België, Noord-Frankrijk en een groot deel van Duitsland rekenen op eigen reserves uit de Noordzee, het aardgas uit Groningen. Maar die bron geraakt stilaan uitgeput.

Zonder het Russische gas zouden landen als Griekenland en Hongarije naar schatting na zo’n tien dagen met een sterk energietekort kampen.

Landen als Griekenland en Hongarije naderen tot 45% energieafhankelijkheid van Russisch gas. Zonder het Russische gas zouden deze landen naar schatting na zo’n tien dagen met een sterk energietekort kampen. ‘Russisch gas mag dan wel niet duur zijn, we zijn niet zeker of we er op kunnen blijven rekenen.’ zegt Cyril Widdershoven. Europa is namelijk niet meer de enige grote afnemer van gas uit Rusland. China investeert flink in zijn relatie met het land. En vanuit Azië algemeen neemt de vraag naar energie almaar toe. De prijs die men daar betaalt, is bovendien een stuk hoger - omdat Azië geen eigen bronnen heeft. En dat heeft op zijn beurt grote gevolgen voor de Russische gaspositie.

One Cyprus

Amanda Slater (CC BY-SA 2.0)​

Mogelijke scenario’s

Er zijn drie mogelijke scenario’s om het oostelijk Mediterrane gas te verplaatsen naar Europa. De eerste mogelijkheid is via een pijpleiding naar Turkije, maar dat plan kan volgens Widdershoven worden afgeschreven aangezien niemand nog met Turkije in zee wil. Bij de tweede mogelijkheid loopt de pijpleiding van Cyprus naar Griekenland en Italië. Een derde optie is dat het gas via een pijpleiding naar Egypte getransporteerd wordt, waar het in vloeistof wordt omgezet, en vervolgens gemakkelijk verplaatsbaar is.

Israël, Griekenland, Italië en Cyprus kwamen in december 2017 overeen over het East Med project. Het Leviathan-gas uit Israël zou samen met het Aphrodite-gas (afbeelding) uit Cyprus via een onderzeese pijpleiding vervoerd worden naar Europa. De vier landen werken nu samen met betrekking tot de studies, vergunningen, bouw en exploitatie van het project. Ze hopen een intergouvernementele overeenkomst te ondertekenen in de loop van 2018. Maar volgens Cyril Widdershoven is dit plan financieel onhaalbaar. ‘De installaties voor het vloeibaar maken van gas zijn zo goed als onbetaalbaar geworden.’

‘De enige optie die ik momenteel zie, is een pijpleiding richting Egypte. Het gas uit Israël en Cyprus combineren en in één slag naar Egypte voeren, waar het allemaal omgezet kan worden in vloeistof. Van daaruit kan het gas zonder probleem geëxporteerd worden naar eender welke plek op aarde. De infrastructuur is er al. Egypte heeft drie installaties voor het vloeibaar maken van gas die in perfecte staat zijn. Daarnaast is er al een pijpleiding tussen Israël en Egypte, want zij hebben altijd al samengewerkt wat betreft energie.’

Volgens Widdershoven kan de EU zich maar beter achter de Cyprus-Egypte gasdeal scharen.

Wat Widdershoven betreft kan de EU zich maar beter achter de Cyprus-Egypte gasdeal scharen. ‘De EU zegt tegen elke mogelijke exporteur van gas dat ze dictators zijn. Waarop die landen zeggen dat zij helemaal niet hoeven te exporteren naar Europa. In 98% van de landen waar gas en olie zijn, zijn er regimes en systemen waarvan wij in het Westen niet houden. Daar kun je over blijven emmeren, maar soms kan een economische relatie net meer dialoog teweeg brengen.’

Cyprus en Egypte ondertekenden in 2017 een voorlopige overeenkomst om een pijpleiding tussen de twee landen te bouwen. Een intergouvernementele overeenkomst in het kader van die pijpleiding is ingediend bij de EU, maar de Commissie wil hierover voorlopig nog niets kwijt.

Het lijkt er echter op dat Cyprus van twee walletjes aan het eten is, door enerzijds afspraken te maken met Griekenland, Israël en Italië, maar anderzijds ook een overeenkomst te sluiten met Egypte. De strategische ligging van het eiland werkt voordelig, verschillende landen zijn happig op een gasdeal met Cyprus. Op zijn beurt zou het exporteren van Grieks-Cypriotisch gas naar Europa een belangrijke mijlpaal kunnen zijn voor de Republiek.

Cyprus binnenland

De internationale onderhandelingen en mogelijke gasdeals, hebben invloed op de binnenlandse politiek in Cyprus. Zo dringen de Turks-Cyprioten aan op de oprichting van een commissie voor aardgas als voorwaarde voor het hervatten van de herenigingsonderhandelingen. Grieks-Cyprus vindt echter dat het thema van aardolie geen plaats hoort te krijgen binnen de herenigingsonderhandelingen, aangezien dit [van zodra het eiland herenigd wordt] deel zou uitmaken van het takenpakket van de federale overheid. Om die reden is de Grieks-Cypriotische regering sceptisch.

Volgens regeringswoordvoerder Prodromos Prodromou bewijst de Turks-Cypriotische voorwaarde van de oprichting van een aardgas-commissie dat Noords-Cyprus niet uit is op de hereniging van het eiland. Op 16 april zullen de leiders van beide gemeenschappen met elkaar in dialoog treden - de laatste onderhandeling dateert van juli 2017.