Turkse rechters bevestigen: staatsgreep en referendum maken einde aan onafhankelijk gerecht

Eens hadden beide heren een bloeiende carrière in Turkije en waren ze iemand met naam en netwerk. Vandaag volgt de rechter, samen met zijn familie, in een Europese lidstaat een taal- en integratiecursus en leeft de juridisch expert in een andere lidstaat zonder zijn Turkse paspoort. De huidige Turkse regering heeft een streep getrokken onder het leven dat ze hadden opgebouwd in hun vaderland.

Ondanks hun angst willen ze getuigen, over wat voorafging, over de onrechtvaardigheid. Want ze zien het als hun plicht om op te komen voor hun collega-rechters en procureurs in Turkije die minder “geluk” hadden dan zij zelf en vastzitten in isoleercellen.

De dag na de couppoging werden 2745 Turkse rechters en procureurs uit lagere gerechtshoven geschorst. Velen werden gearresteerd, familieleden zagen hun huizen geconfisqueerd, hun bankrekeningen geblokkeerd. Later werd nog een onderzoek gestart naar 48 leden van de Raad van State, twee leden van het Grondwettelijk Hof, 140 leden van het Hof van Cassatie en vier leden van de Turkse Hoge Raad. En er volgden nog arrestaties…

De zwarte lijst

‘Ik stond op de lijst van de 2745 rechters en procureurs die werden geschorst na de poging tot staatsgreep op 15 juli. We werden beschuldigd deel uit te maken van een parallelle staatsstructuur of de Fethullah Gülen Beweging. Ik kan moeite doen om u van het tegendeel te overtuigen. Maar dat is eigenlijk van ondergeschikt belang. Wat telt is dat ik sinds de noodtoestand het etiket “schuldig” heb gekregen, “schuldig” zonder aanklacht, zonder bewijs, zonder rechtsgang. En met de uitkomst van het referendum van 16 april, richting presidentieel systeem, is de hoop op onafhankelijke justitie in Turkije uitgevaagd.’

‘Met de uitkomst van het referendum van 16 april, richting presidentieel systeem, is de hoop op onafhankelijke justitie in Turkije uitgevaagd

Yıldız Yazıcıoğlu (VOA) (CC0)​

Zijn naam en details over zijn loopbaan wil deze Turkse juridische expert niet laten publiceren, uit zorgen voor zijn familie die nog in Turkije is. Zelf woont A, laten we hem zo noemen, in een Europese lidstaat sinds vorige zomer. Hij is één van de “gelukkige” verdachten die nog uit het land geraakten en zo een eventuele celstraf kon ontlopen.

B, een andere Turkse jurist, ontsnapte eveneens aan zijn arrestatie en bevindt zich nu, samen met zijn familie, op Europees grondgebied. Ook B wil zo anoniem mogelijk in de media, uit angst voor Turkijes ogen in Europa. Hij vroeg asiel aan in Europa. Onder de juridische carrière die hij had opgebouwd, werd een streep getrokken door Turkije.

‘Het rechtsapparaat was altijd al makkelijk vatbaar voor manipulatie, en dus in strijd met de universele justitiële ethische waarden.’

Ook B stond op de Turkse lijst van te arresteren juristen. Hij bevond zich klaarblijkelijk aan de foute kant van het justitieverhaal, was misschien niet “inschikkelijk slash Turks” genoeg. ‘Ik pleitte voor democratisering, onpartijdigheid en onafhankelijkheid van justitie, naar Europees model. De Turkse justitie paste zich altijd al in volgens machtige politieke profielen, of die nu militair, kemalistisch of conservatief georiënteerd waren. Daarmee was het rechtsapparaat te makkelijk vatbaar voor manipulatie, en dus in strijd met de universele justitiële ethische waarden. Ik verdedigde het laatste.’

Volgens B werden velen opgepakt, onder het mom deel uit te maken van “FETÖ” (de term waarmee de regering de Fethullah Gülenbeweging aanduidt als terroristisch), maar waren ze in realiteit te kritisch. De vraag of hij Gülenist is of niet, deed niet eens terzake, zegt B, die uit een seculier midden komt. Wat volgens hem de doorslag gaf, was zijn kritiek op de regering en op de grondwettelijke aanpassingen die ten koste gingen van rechterlijke onafhankelijkheid.

B verwijst naar vele anderen die werden opgepakt, bijvoorbeeld Murat Arslan, de voormalige voorzitter van YARSAV, een vereniging van rechters en procureurs die streefde naar een onafhankelijke en onpartijdige rechtsgang in Turkije. Het eerder linkse, kemalistisch georiënteerde YARSAV werd in juli vorig jaar onder de noodtoestand ontbonden en Arslan werd in november, na zijn ontslag, gearresteerd, op verdenking van banden met de Gülenbeweging.

Vaarwel scheiding der machten

‘Democratie is niet enkel te vertalen met vrije verkiezingen’, zei Elif Shafak een paar dagen voor het Turks volksreferendum van 16 april. Daarmee wijst de Turkse topauteur erop dat er meer nodig is dan Erdogans opeenvolgende verkiezingssuccessen om van een democratie te spreken.

Met haar neen-stem wilde de Turkse topauteur Elif Shafak duidelijk maken dat die democratie ook behoefte heeft aan wettelijke regels, vrije media, onafhankelijke academici en de scheiding der machten. En dat staat nu allemaal op het spel.

WEF (CC BY-NC-SA 2.0)​

Shafak koos bij het referendum duidelijk de “neen”-kant, om de fragiele democratie van ‘haar moederland’ te verdedigen. Met haar neen-stem wilde ze duidelijk maken dat die democratie ook behoefte heeft aan wettelijke regels, vrije media, onafhankelijke academici en de scheiding der machten. En dat staat nu allemaal op het spel. Haar hayir – “neen” -– en die van 49 procent andere Turken mocht niet baten.

Verdedigers van het presidentieel systeem argumenteren dat Turkije nu eenmaal “niet te vergelijken valt” met landen zoals pakweg België. Turkije ligt immers op een heftig geografisch kruispunt, vlak naast oorlogslanden Syrië en Irak. Bovendien, zo zegt de Ja-stemmer, heeft het land intern al te vaak te maken gehad met couppogingen, vaak met hulp van krachten binnen het leger en justitie. En die macht moet gecontroleerd worden, klinkt het.

Velen, zowel oppositie als grondwetspecialisten, vrezen dat de scheiding der machten op de schop gaat na de stembusgang van zondag 16 april. Voortaan komt de volledige executieve macht nu ook de jure bij de president — en dus niet langer bij de eerste minister — te liggen. De president zal ook decreten kunnen uitschrijven en persoonlijk tuchtonderzoeken bevelen voor 3,5 miljoen ambtenaren. De toprechters van het Grondwettelijk Hof en de Hoge Raad van Rechters en Procureurs zullen worden aangeduid door Erdogan en het parlement.

De uitslag van het referendum en de machtsvergroting is zo goed als zeker een doodvonnis voor cruciale “checks-and-balances” in Turkije.

‘Ik vind het heel moeilijk om op dat argument van een geïnfiltreerde justitie te reageren’, zegt A. ‘Want hoe toon je aan dat het omgekeerde waar is? Zelfs voor intellectuelen in Turkije is het moeilijk om de waarheid te doorgronden. Even moeilijk kan je dus inschatten of justitie in het verleden nog minder of meer onafhankelijk was.’

In de New York Times noemt Howard Eissenstat, een Amerikaanse Turkijekenner, de uitslag van het referendum en de machtsvergroting zo goed als zeker een doodvonnis voor cruciale “checks-and-balances” in Turkije. Eissenstat vond de rechterlijke onafhankelijkheid al voor het referendum schrikbarend zwak, maar ‘het nieuwe systeem zal dit alleen maar erger maken.’

Megazaken Ergenekon en Balyoz blijven beroeren

De Franse auteur van de biografie van Erdogan, Nicolas Cheviron, zegt dat de onafhankelijkheid van het rechtsapparaat in Turkije altijd al een “farce” was. ‘Onafhankelijke justitie in Turkije heeft nooit bestaan. Maar ik zeg daar meteen bij dat de rechterlijke macht nu meer dan ooit is afgegleden.

De Ergenekonzaak hield Turkije van 2007 tot 2011 in zijn greep. Magistraten, legerfunctionarissen maar vooral journalisten, verdacht van banden met de Diepe Staat, werden massaal aangehouden en opgesloten. De zaak draaide uit tot een bijzonder schimmig politiek proces.

Vóór de Ergenekonzaak tegen de zogeheten Diepe Staat in 2007 losbarstte, was het al heel duidelijk dat de Turkse rechtsstaat in directe dienst stond van de regering, die een directe lijn had met het leger. Er heerste bijvoorbeeld een sfeer van straffeloosheid als veiligheidsdiensten iemand ombrachten, zeker in het Zuidoosten van Turkije.

Of denk maar aan de zaak Pinar Selek, de activistische sociologe die onderzoek deed naar Koerdische minderheden en de PKK. Selek staat intussen al meer dan vijftien jaar onder verdenking voor een zogezegde bomaanslag op een kruidenmarkt in Istanboel. Ondanks bewijs dat alles opgezet spel was, dat de getuigen valse verklaringen aflegden, blijft ze onder verdenking. En vanaf 2007, en 2008, toen het justitieel onderzoek van start ging, zie je die connectie tussen staat en justitie alleen maar schrikbarend toenemen.’

Zeker voor de evet-kant of de ja-stemmers zijn de Ergenekonzaak en het daaropvolgende Balyozproces duidelijk opgezet spel door een juridisch apparaat dat was geïnfiltreerd door Gülenisten. Maar de rechtsgang die een aantal jaar duurde was vooral heel schimmig, en werd ook nog gevolgd door de corruptieschandalen in 2013, tegen Turkse ministers en Erdogans zoon.

‘Geef je kritiek op een mogelijk foute rechtsgang, dan word je automatisch weggezet als iemand die de schuldige verdedigt.’

Anno 2017 is het voor velen bijzonder moeilijk om te weten wat waarheid of misleidende propaganda was. Dat zegt ook de bekende Turkse schrijfster en journaliste Ece Temelkuran: ‘Het tapijt werd van onder onze voeten weggetrokken. Het was een spel van macht tegen macht, waarbij we alleen konden schrijven wat aan de oppervlakte gebeurde. De referenties van die zaak waren zo massief, zo overweldigend.’

‘Men reageerde ook zo fout op die zaak, ook de linkse intellectuelen. Ik hoorde meermaals: “we weten dat dit goed fout zit, maar laat ons nu maar in één adem verlost zijn van die legerjongens.” Daarna concentreren we ons wel op de islamisten. Maar zo werkt het niet. Eenmaal je het rechtssysteem ruïneert, komt dat naar je terug. En geef je kritiek op een mogelijk foute rechtsgang, dan word je automatisch weggezet als iemand die de schuldige verdedigt.’

Justitie als wraakmiddel

Wie wil geloven dat de onafhankelijkheid van justitie in Turkije toch gewaarborgd zal blijven na het referendum, doet er goed aan om ook nog even naar een recenter justitieverleden te kijken, nog voorbij het losbarsten van de Ergenekonzaak.

Na een poging van het grondwettelijk hof in 2009 om de AKP als politieke partij te verbieden, vergrootte het wantrouwen van de regering tegenover justitie. Ook in 2010 werd in Turkije een referendum gehouden over belangrijke wijzingen in de grondwet, met het oog op het goedkeuren van hervormingen binnen de hoogste justitieregionen in Turkije. Het rechterlijk apparaat werd door Erdogangetrouwen in de regering gezien als een bastion van kemalisten en later steeds meer van Gülenisten.

Inwoners van Istanbul houden tanks tegen tijdens de couppoging van 15 juli 2016. ‘De couppoging van 15 juli bood duidelijk een opportuniteit om zich te verlossen van alle oppositiestemmen in justitie.’

Myigitdocumenter (CC0)​

Maar de bal ging pas echt aan het rollen in 2014, na het corruptieschandaal tegen een aantal AKP-ministers en hun familie. Volgens president Erdogan was dit niet meer dan “een justitiële coup” door een gerechtelijk apparaat dat geheel geïnfiltreerd was door trouwe aanhangers van zijn aartsrivaal Fethullah Gülen.

‘De couppoging van 15 juli bood duidelijk een opportuniteit om zich te verlossen van alle oppositiestemmen in justitie.’

A ziet linken tussen de ontslagen magistraten na 15 juli en de gebeurtenissen in 2013, 2014. ‘In oktober 2014 werden verkiezingen gehouden voor de Turkse Hoge Raad (HSYK, vergelijkbaar met de Belgische Hoge Raad voor Justitie, TD). Het is schokkend dat de zestien kandidaten van de zogenaamde onafhankelijke groep of zij die toen oppositie vormden tegenover de regeringsgezinde groep, nu ontslagen en gearresteerd zijn en vastzitten in eenzame opsluiting. Acht voormalige leden van de vorige Hoge Raad in de periode 2010-2014 die toen de meeste stemmen kregen, zitten in dezelfde situatie. De couppoging van 15 juli bood duidelijk een opportuniteit om zich te verlossen van alle oppositiestemmen in justitie.’

Ook B denkt in die richting. ‘De rechterlijke leden van de Raad worden, net als in België, gekozen door hun collega-rechters. Je had bij de verkiezingen van de HSYK een duidelijk platform voor AKP-getrouwen, dat was gecreëerd door de nieuwe minister van Justitie. Het discours was dat het HSYK het centrum was van de parallelle staat, propaganda die werkte voor het publiek. Er werd een disciplinair onderzoek bevolen naar de onpartijdigheid van Justitie, echter geen onafhankelijk onderzoek, maar een regeringsinstrument. Dat werd later misbruikt om de Turkse kiezers te overtuigen, maar ook om de oppositiepartij CHP aan AKP-zijde te krijgen. De CHP had immers de Ergekenonzaken nog niet verteerd, waar vooral kemalisten werden geviseerd.’

Kilic haalde de woede van Erdogan op zijn hals toen hij zei dat de buitengewone interesse van de regering in justitie, de rechterlijke onafhankelijkheid op het spel zette.

Later in 2015 hekelde een ontslagnemende Turkse toprechter Hasim Kilic in een ongeziene felle toespraak, bijgewoond door de regering, de regeringsbemoeienissen in de Turkse justitie. ‘Justitie wordt omgevormd tot een wraakinstrument van politici’. Kilic haalde de woede van Erdogan op zijn hals toen hij zei dat de buitengewone interesse van de regering in justitie, de rechterlijke onafhankelijkheid op het spel zette.

Volgens B werd overigens onderzocht welke rechters en procureurs op de onafhankelijke kandidaten stemden in de verkiezingen van het Hoge Raad in 2014. Die kwamen op de befaamde lijst van de Hoge Raad, waarop de procureur van Ankara zich, meteen op 16 juli, een dag na de couppoging, beriep om over te gaan tot de schorsingen van 2745 rechters en procureurs.

Lijst-van-één-nacht nam drie jaar tijd in beslag

Na de poging tot staatsgreep publiceerde de afgevaardigd bestuurder van de Hoge Raad, Mehmet Yilmaz, een statement waarin hij toegaf dat de lijst van geschorste rechters en procureurs niet tijdens één nacht was gemaakt.

‘In totaal hebben we 3330 rechters en procureurs ontslagen die in contact stonden met FETÖ.’

‘We hebben hier drie jaar aan gewerkt’, aldus Yilmaz. ‘Turkije heeft een buitengewoon veranderingsproces doorgemaakt in de voorbije drie jaar. In onze wettelijke strijd tegen FETÖ is de huidige HSYK het belangrijkste instituut, want justitie was de eerste plaats waar zij (Gülenbeweging, TD) gestructureerd waren. Het disciplinair onderzoek dat we als Hoge Raad voerden, is teruggegaan naar zaken als Tevhit, Ergenekon, Balyoz, Cosmic Room, Military Espionage, Odatv… Nu hebben we alle medewerkers. Daarom hebben we 2740 rechters en procureurs ontslagen, een aantal dat later, bij verder onderzoek, werd uitgebreid. In totaal hebben we 3330 rechters en procureurs ontslagen die in contact stonden met FETÖ.’

Alleen werd de lijst ontransparant en onwettelijk, want zonder medewerking van de derde Kamer van de Hoge Raad, opgesteld, zeggen juridische experten. De taak tot dit soort onderzoek behoort echt niet tot de bevoegdheid van de Hoge Raad. De HSYK heeft zich bijgevolg als een inlichtingendienst gedragen, klinkt het.

Grondwettelijk Hof geeft macht aan executieve

De Turkse academica en experte grondwettelijk recht Selin Esen, in maart nog in de Gentse universiteit voor een debat over academische vrijheid, neemt geen blad voor de mond. Volgens haar worden vandaag al zestien leden van het grondwettelijk hof rechtstreeks benoemd door de regerende AK-Partij van president Erdogan. ‘Er zijn zeventien leden in het grondwettelijk hof. Veertien van hen zijn rechtstreeks benoemd door de president, die een prominent AKP-lid is. Drie van hen worden gekozen via een eenvoudige meerderheid in het parlement dat gedomineerd wordt door de AKP. Daar moet geen tekening bij.’

Een rechtszaal in Turkije. Toprechter Kilic haalde de woede van Erdogan op zijn hals toen hij zei dat de buitengewone interesse van de regering in justitie, de rechterlijke onafhankelijkheid op het spel zette.

Vikiçizer (CC BY-SA 3.0)​

Esen hekelt ook de manier waarop nooddecreten, decreten uitgevaardigd onder de huidige noodtoestand, worden gebruikt. Ze vreest dat de bescherming van mensenrechten, na het Turkse referendum van 16 april, niet op de eerste plaats staat. ‘In 1991 en 2003 sprak het Grondwettelijk Hof zich uit over de bescherming van fundamentele rechten en vrijheden in geval van noodtoestanden. Het Hof redeneerde dat een regime in deze periode geen extralegaal regime mag worden of buitengewone omstandigheden mag normaliseren.’

‘Het grondwetttelijk hof ontzegt zichzelf de fundamentele bevoegdheid om de legaliteit van nooddecreten te controleren.’

‘Maar het Grondwettelijk Hof week hiervan recent af en verwierp unaniem de klachten over de ongrondwettelijkheid van nooddecreten. Het Hof geeft de executieve meer macht, om bijvoorbeeld politieke partijen te ontbinden, of het parlement te stoppen. Het ontzegt zichzelf de fundamentele bevoegdheid om de legaliteit van nooddecreten te controleren. Daarmee geeft het Grondwettelijk Hof de executieve macht in Turkije een bijna ongelimiteerde discretionaire macht in tijden van noodtoestand.’

Een stem die vele andere vertegenwoordigt

‘Ik verkondig ook maar één stem’, zegt A. ‘Maar als ik de situatie van de laatste jaren in Turkije vergelijk met vijftien jaar geleden, dan is mijn conclusie: de situatie is niet te vergelijken met welke periode ook uit de moderne Turkse geschiedenis. Het is ongezien dat zoveel mensen voor niets, zonder duidelijke aanklacht of onderzoek en zonder mogelijkheid tot rechtsverdediging uit hun ambt ontzet of gearresteerd worden.’

‘Van bij het ontstaan van de Turkse republiek had je eerst de kemalistische ideologie die opgelegd werd, die het seculiere fundament van de staat voortdurend in staal wou gieten. Er waren voortdurend processen tegenover Koerden, Alevieten, biddende mensen, mensen met hoofddoeken. Een aantal zaken waren toen ook behoorlijke taboes, de Armeense kwestie, Kemal Atatürk enzovoort.’

‘Maar er werd tenminste gedebatteerd. Er was een tegenstem mogelijk.’

‘Er bestaat niet meer zoiets als publieke argumentatie van de oppositie. Dat is enorm beschadigend voor het kritische denken in Turkije vandaag.’

‘In de jaren negentig en de jaren tweeduizend kon ik inderdaad het gevoel hebben dat het Turks gerecht inderdaad niet zo onafhankelijk was, zeker in vergelijking met andere Europese landen. We hadden heel vaak bedenkingen en kritieken over de acties of manieren van het gerechtelijk apparaat. Maar tegelijk hadden we nog altijd onze vrije media om zaken bloot te leggen, als tegengewicht.’

‘Vandaag is dat totaal anders. Je krijgt in de media één verhaal toegeschoven. Er bestaat niet meer zoiets als publieke argumentatie van de oppositie. Dat is enorm beschadigend voor het kritische denken in Turkije vandaag.’

‘Ik stond op die befaamde lijst. Maar waarover gaat die lijst? Je mag 2740 mensen onaangenaam vinden, hen als deloyaal bestempelen, je kan hen linken aan een beweging die je als invloedrijk en gevaarlijk ziet, je mag hen linken aan de couppoging. Maar dat moet je doen volgens internationale standaarden, basisprincipes over rechtsbescherming en mensenrechten.’

‘Zelfs al beticht men mij, dan nog ben ik, bij mijn weten, nog steeds een staatsburger van Turkije. Ik, en zeker mijn familie die niets te maken heeft met mijn profiel, heb rechten. Ik behoor tot de Turkse republiek, net als alle anderen: rechts, links, alevi, Koerd, Gülenist, wat dan ook.’

***

Collega-juristen uit het buitenland reageren verontwaardigd

Internationaal reageerden juristen, individueel of collectief, op de massale schorsingen en ontslagen van Turkse rechters en procureurs na 15 juli. Een greep uit internationale acties:

* Het VN-bureau voor Legale Zaken, vroeg de onmiddellijke vrijlating van rechter Aydin Sefa Akay, die onder VN-mandaat immers immuniteit geniet. Akay, een internationale rechter voor het Mechanisme van Internationale Criminele Tribunalen (een ad hoc tribunaal voor de VN) werd in september gearresteerd op verdenking van sympathieën voor de couppoging en connecties met het netwerk van de coupplegers. De bewijsvoering: een boek over Fethullah Gülen in zijn bibliotheek en de gedownloade app ByLock (volgens Turkije gebruikt door het netwerk van de coupplegers).

* Het Platform voor een Onafhankelijke Justitie in Turkije, dat vier Europese rechtersorganisaties verenigt, schreef het Europees Netwerk van Justitieraden (ENCJ) aan met de formele mededeling dat de Turkse Hoge Raad voor Rechters en Procureurs (HSYK) niet voldoet aan Europese standaarden.

* Einde vorig jaar schorste het ENCJ de Turkse Hoge Raad voor Rechters en Procureurs (HSYK) die er een status van observatie had. Het ENJC keek al sinds 2014 wantrouwend naar de ontwikkelingen in de Turkse justitie. In een verklaring legde het ENCJ uit dat het de enorme impact en het nationaal trauma na de couppoging erkent. Maar, klonk het, verdachten van de poging tot staatsgreep waarbij 250 mensen het leven lieten, moeten via een open, eerlijk en onpartijdig juridisch proces, volgens internationale standaarden, worden berecht. ‘De motivatie van de HSYK om duizenden rechters te ontslaan was onvoldoende’, klonk het. En nog: het is onwettelijk om rechters te ontslaan op basis van een strafrechtelijk vooronderzoek. Ook het principe van onschuld tot het tegendeel is bewezen, wordt compleet met de voeten getreden.

* Ook het stuurcomité van het Netwerk van Europese Juridische Training schorste in november vorig jaar de observatiestatus van de Turkse Justitie-academie.

* Ook de Europese Commissie van Venetië, een juridisch adviesorgaan van de Raad van Europa, sprak zich uit. De Turkse regering beriep zich op de noodtoestand via ad hominem wetgeving. De collectieve ontslagen van de Turkse rechters die onder nooddecreten werden uitgevoerd, negeerden de voorwaarden van aantoonbare bewijsvoering. De zuiveringscampagne, aldus de commissie, neigt sterk naar een willekeurige aanpak.

* De Europese Rechtersassociatie (EAJ) richtte een nieuw fonds op om financiële bijstand te verlenen aan families van Turkse rechters en procureurs, na de vele brieven van wanhopige families van gearresteerde rechters en procureurs.