Wie heeft de politieke, economische en militaire touwtjes in handen in Congo?
Twee jaar na zijn eedaflegging gaat president Tshisekedi op zoek naar échte macht
Gaan we, twee jaar na de Congolese verkiezingen, naar een effectieve wissel van de macht? Daar lijkt het op, want president Félix Tshisekedi probeert zich te ontdoen van de invloed van voorganger Joseph Kabila. Maar dat is zo makkelijk nog niet.
C
Gaan we, twee jaar na de Congolese verkiezingen, naar een uitgestelde maar effectieve wissel van de macht? Félix Tshisekedi werd in 2019 onverwacht winnaar van de presidentsverkiezingen. Het was een formele wissel, maar voorganger Joseph Kabila behield achter de schermen toch voldoende politieke invloed. Tot voor kort, want sinds eind 2020 trekt de president nieuwe krijtlijnen.
‘Fatshi’, zo wordt president Félix Tshisekedi gemoedelijk genoemd. Binnen de ongemakkelijke coalitie tussen Kabila’s Front Commun pour le Congo (FCC) en Tshisekedi’s Cap pour le Changement (CACH) was hij tot voor kort vooral het uithangbord, maar zijn voorganger Joseph Kabila hield de touwtjes stevig in handen.
Félix Tshisekedi was in januari 2019 de onverwachte winnaar van de presidentsverkiezingen in de Democratische Republiek Congo. Al snel bleek dat het resultaat van een deal met uittredend president Kabila. De deal was een poging om de man die 60 procent van de stemmen had gehaald, Martin Fayulu, van de macht te houden.
De deal tussen Kabila en Tshisekedi zou op papier bestaan, maar is niet publiek. Er is maar één exemplaar van, ondertekend door beide partijen, in aanwezigheid van drie Afrikaanse ambassadeurs.
Vermoedelijk zijn er in de deal quota afgesproken voor de verdeling van posten, functies en verantwoordelijkheden. De essentie: het Kabila-kamp behield de controle over de politieke instellingen, het leger en de economische sleutelsectoren. Het belangrijkste doel: Martin Fayulu uitschakelen, de kandidaat van Lamuka — en tot die alliantie behoren ook de politieke tenoren Moïse Katumbi en Jean-Pierre Bemba.
Deze politieke constellatie was vermoedelijk het enige scenario waarmee grootschalig geweld vermeden kon worden.
Ondanks de flagrante manipulatie van de verkiezingsresultaten raakte de nieuwe coalitie er in 2019 mee weg. De Afrikaanse multilaterale instellingen, belangrijke spelers in Congo, accepteerden uiteindelijk de officiële uitslag.
De nieuwe politieke constellatie was dan wel een aanfluiting van de democratie, het was vermoedelijk ook het enige scenario waarmee grootschalig geweld vermeden kon worden. Het FCC van Kabila won officieel de verkiezingen, maar het was duidelijk dat de bevolking FCC-kandidaat Shadary nooit zou aanvaarden als winnaar. En het uittredende regime zou nooit de macht overdragen aan echte winnaar Martin Fayulu.
De Congolese publieke opinie reageerde pragmatisch: het was een opluchting dat Kabila geen derde ambtstermijn zou krijgen en Shadary niet tot zijn opvolger kon kronen. Hij ruimde plaats voor een oppositielid zonder dat het land in chaos werd gedompeld, en dat was meer dan veel Congolezen ooit hadden durven hopen. Al wist iedereen dat dit niet het resultaat was van een transparant, democratisch proces.
Evenwicht tussen tegenstanders
Op 24 januari 2019 legde Tshisekedi de eed af als vijfde president van de DRC. Het werd snel duidelijk dat hij ervoor paste om handpop van zijn voorganger te spelen. Met intelligentie en strategisch inzicht verdedigde hij de beperkte ruimte waarover hij beschikte en probeerde hij die zelfs uit te breiden.
De bevolking gaf Tshisekedi het voordeel van de twijfel. Ook al omdat hij een aantal beloftes deed over zaken die de mensen bezig hielden: de slechte sociale en economische levensomstandigheden, de strijd tegen de corruptie, inbreuken tegen de mensenrechten en de veiligheid in het oosten van Congo.
Wat volgde waren maanden van getouwtrek, die uiteindelijk bijna twee jaar zouden worden. Zowel Kabila als Tshisekedi kregen daarbij te maken met onvrede in de eigen gelederen. Dat beide politici samen in een coalitie zaten en dus de verantwoordelijkheden en lucratieve postjes moesten verdelen, maakte het moeilijk om aan de verwachtingen van hun achterban te voldoen.
Tussen de twee hoofdrolspelers zelf leek een zeker evenwicht te bestaan: Fatshi reisde uitgebreid de wereld rond, terwijl Kabila schijnbaar vol zelfvertrouwen de verkiezingen van 2023 afwachtte. De kans was klein dat Tshisekedi zijn beloftes zou waarmaken (zoals bijvoorbeeld gratis basisonderwijs). Kabila’s controle over het Grondwettelijk Hof en de kiescommissie leek te garanderen dat hij binnen een paar jaar het presidentschap weer naar zijn kamp zou kunnen halen.
Politieke aardverschuiving
Kabila’s politieke bastion verkruimelt en zijn aanhangers staan er zelf verbijsterd naar te kijken.
Kabila’s vertrouwelingen in de regering blokkeerden president Tshisekedi’s initiatieven en hervormingen, en daar was hij zich van bewust. Net als van het feit dat de kiezer hem in 2023 zou afrekenen op de niet-gehouden beloftes.
Tshisekedi zette daarom een offensief in op een aantal instellingen die een sleutelrol hadden vervuld bij het manipuleren van de verkiezingen. Dat plan slaagde: op 21 oktober legden drie nieuwe rechters de eed af bij het Grondwettelijk Hof. Als ultieme scherprechter bij geschillen over verkiezingen heeft dat Hof de beslissende stem bij verkiezingen, en die onttrok Tshisekedi hiermee aan Kabila’s controle.
Twee dagen later verklaarde de president dat hij een brede consultatieronde zou opstarten om een ‘heilig verbond’, een Union Sacrée, te mobiliseren binnen het bestaande politieke landschap. Dat kwam bij het Kabila-kamp binnen als een oorlogsverklaring.
Al barstte de strijd pas echt los op 6 december: in een speech die rechtstreeks uitgezonden werd op radio en televisie maakte de president een einde aan de coalitie met het FCC van Kabila. En vier dagen later gebeurde iets wat niemand zich kort daarvoor had kunnen voorstellen: het parlement keurde de motie van wantrouwen goed tegen de zeer Kabila-getrouwe Kamervoorzitster Jeannine Mabunda, ondanks de ruime meerderheid van het FCC in het parlement. Het was een politieke aardverschuiving.
De veranderende machtsverhoudingen bij de volksvertegenwoordigers betekenden ook dat premier Ilunga, vertrouweling van Kabila, en zijn hele ploeg plots op het punt stonden hun post te verliezen. De Congolese regering leidde een bijna anoniem bestaan en de kleurloze eerste minister had nooit geloofwaardig leiderschap uitgestraald. Zijn dagen leken geteld.
Geen kaartenhuis op instorten
Het wegstemmen van de Kabila-getrouwe Kamervoorzitster Mabunda werd een kantelmoment. Allerlei bekende en minder bekende coryfeeën uit het FCC van Kabila gingen zich plots bekennen tot de Union Sacrée van Tshisekedi.
De tendens was erg duidelijk op nationaal niveau en in de provincies minstens even spectaculair. Tot voor kort golden die als gebetonneerde voorposten van Fort Kabila, maar op een paar dagen tijd verklaarden 24 van de 26 provinciebesturen zich deel van de nieuwe dynamiek.
Een parlementsvoorzitster wegstemmen is één ding. Een sterke regering in stelling brengen is iets helemaal anders.
Kabila’s politieke bastion verkruimelt en zijn aanhangers staan er zelf verbijsterd naar te kijken. Voorlopig communiceert Kabila niet, ook niet intern. Hij kondigde een verklaring aan op 29 januari. Maar: er is geen sprake van een kaartenhuis dat op instorten staat. Er blijven genoeg Kabila-getrouwen op post, al loopt steeds meer volk over naar de andere kant.
Slaagt Tshisekedi erin om in al dat losse zand van kleine partijen, fracties en splintergroepjes die het parlement bevolken een stevig fundament te leggen, waarop iets nieuw en duurzaam gebouwd kan worden? Een parlementsvoorzitster wegstemmen is één ding. Een sterke regering in stelling brengen, die met efficiënt beleid het verschil kan maken, is iets helemaal anders.
Verschillende soorten ontevredenheid bepaalden uiteindelijk het lot van Kamervoorzitster Mabunda. Ze wekte zelf weerstand op in de eigen gelederen. Maar veel FCC-partijleden en mensen die tegen haar stemden deden dat uit frustratie, omdat ze zich te weinig betrokken voelden bij de macht en de beslissingen. Die bonte bende omsmeden tot een nieuwe ploeg wordt moeilijker.
Tshisekedi heeft zelf ook een luide achterban. Zijn CACH staat zwaar onder druk sinds de arrestatie en veroordeling van zijn kabinetschef Vital Kamerhe.
En dan is er natuurlijk de Lamuka-coalitie. van de onfortuinlijke presidentskandidaat Martin Fayulu, Moïse Katumbi en Jean-Pierre Bemba en anderen. Fayulu blijft de verkiezingsoverwinning claimen. Anderen in de coalitie staan te trappelen om toe te treden tot de Union Sacrée van Tshisekedi.
De belangrijkste Lamuka-leiders, Bemba en Katumbi, praten en plegen overleg met Tshisekedi, maar houden toch afstand. Vermoedelijk omdat ze de slaagkansen niet erg groot vinden en meer heil zien in het afwachten van de verkiezingen van 2023.
Politiek opportunisme
Ondertussen stuurt de president Modeste Bahati Lukuebo als formateur het politieke mijnenveld in. Bahati is een zeer gewiekst politicus, leider van een van de grootste partijen in het Kabilakamp. Maar hij is ook iemand die nooit wegstak dat hij niet getrouwd is met Kabila. Hij kan het partnerschap opblazen als hij zou vinden dat zijn partij of hijzelf te weinig aan bod komen in de constellatie. Dat moment is nu blijkbaar gekomen.
Het kan alle kanten op, maar één ding is zeker: we zijn hier niet getuige van een democratische boost. Het is allemaal erg oldskool Congolese politiek.
Sommigen spreken van ‘transhumance politique’: transhumance is de seizoensgebonden trek die herders met hun kuddes maken tijdens drogere periodes, op zoek naar graasland. In Kivu is dat telkens weer een moeilijk moment, omdat het vee dan vaak door landbouwgebied moet en gewassen vernietigt. Vaak geeft dat aanleiding tot geweld tussen individuen, families en gemeenschappen.
Het gaat op dit moment in de Congolese poltiek niet om waarden, visie of ideeën, maar over groener gras, over opportunisme. Zij die macht uitoefenen op een bepaald niveau zien dat de macht hogerop aan het schuiven gaat, en ze schuiven mee.
Waar ligt de macht nu echt?
We zien de laatste maanden dat Tshisekedi er ook in het leger in slaagt om Kabilagetrouwen los te weken.
Het is duidelijk dat de macht in Congo, net als elders, maar deels in de politieke instellingen ligt. Kabila heeft erover gewaakt dat hij zijn greep op het leger behield. Félix Tshisekedi probeerde er voet aan grond te krijgen, maar hij kan geen eigen militairen inbrengen omdat hij die nu eenmaal niet heeft. Hij ging ook omzichtig te werk, om het risico op een staatsgreep te vermijden.
Toch zien we de laatste maanden dat hij er ook in het leger in slaagt om Kabilagetrouwen los te weken, door hen het gevoel te geven dat hij hun belangen beter zal verdedigen dan zijn voorganger. Het begon met hoge militairen die net als Tshisekedi zelf hun wortels in de provincie Kasaë hebben, maar die kring lijkt ondertussen een stuk groter te zijn geworden.
En dan is er natuurlijk de economische macht. Kabila is er tijdens 18 jaar presidentschap in geslaagd erg rijk te worden. Hij heeft met zijn familie een heus economisch imperium uitgebouwd, en dat blijft voorlopig intact.
Kabila maakt zich ongetwijfeld zorgen over de toekomst van zijn zakelijke belangen. De controle over de staat is ook in Congo hét instrument om controle over de economie te verwerven, te behouden en uit te breiden.
Veel Afrikaanse leiders zijn zich zeer bewust van het voorbeeld van de Angolese oud-president José Eduardo dos Santos. Die was aan de macht sinds 1979 en trad in 2017 af. Hij had alles in stelling gebracht om zijn greep op de economie te behouden. Maar minder dan twee maanden nadat zijn opvolger aan de macht kwam, begon zijn opvolger João Lourenço het gigantische imperium van Dos Santos te ontmantelen.
Belangrijk is ook de internationale gemeenschap. Tshisekedi werd twee jaar geleden president met goedkeuring van Afrikaanse en westerse partners, die hem ook actief steunen. Deze maand neemt Tshisekedi zijn mandaat op als voorzitter van de Afrikaanse Unie. Hij zocht en vond daarvoor steun in de buurlanden.
Maar de meest expliciete steun krijgt ‘Fatshi’ van de Verenigde Staten. In de laatste jaren van zijn presidentschap had Kabila zich volledig afgekeerd van westerse landen, en Tshisekedi biedt hen nu de kans om weer in het midden van het speelveld te staan. Met de flamboyante ambassadeur Mike Hammer voorop maken vooral de VS daar gretig gebruik van.
Als voorspelbaarheid een graadmeter van normalisatie, is Congo nog lang niet thuis. Vele Congolezen zeiden me: ‘Intussen zijn we gewoon het onverwachte te verwachten.’ Dat blijft tot nader order een nuttige eigenschap.
Kris Berwouts doet onderzoek naar de machtswissel tussen Joseph Kabila en Félix Tshisekedi en krijgt daarvoor steun van het Fonds Pascal Decroos voor bijzondere journalistiek.