Van vrijheidsstrijder tot tiran: Robert Mugabe

Robert Mugabe is op 95-jarige leeftijd overleden. Twee jaar geleden kwam al een einde aan zijn presidentschap. Mugabe zal geboekstaafd staan als de dictator die Zimbabwe in een economische afgrond stortte. Alleen leert de geschiedenis dat Nonkel Bob aanvankelijk geen geschifte tiran was, maar een bedeesde boekenwurm zonder veel vrienden, een erudiet en hooggeleerd politicus, die helaas zijn eigen demonen losliet op een nochtans beloftevol land. Een portret.

Bij de onafhankelijkheid van Zimbabwe, in 1980, stonden de grote donoren klaar met geld om het nieuwbakken land een glorieuze toekomst te verzekeren. Het waren Zimbabwe’s wittebroodsweken, zoals Martin Meredith het noemt in zijn Mugabe-biografie. De zachte Mugabe werd gelauwerd om zijn tolerante en vergevende houding ten opzichte van de blanke boeren uit het tevoren geheten Rhodesië.

Wittebroodsweken

De kolonialen van het Rhodesië van Ian Smith hadden in de honderd jaren tevoren hun gronden vergaard door regelrechte roof van de lokale bevolking. In 1931 hadden blanke kolonialen bij wet zomaar eventjes 20 miljoen hectare van de meest vruchtbare grond in handen en de veel talrijkere zwarte bevolking moest het stellen met amper 12 miljoen hectare.

Dankzij de technologische revolutie, ook in de landbouw, na de Tweede Wereldoorlog, brachten de grootschalige boerderijen inderdaad goed op en werd Zimbabwe de bread basket van Afrika.

Het klopt dus dat Mugabe een welvarende landbouweconomie erfde; alleen was de koek hoogst oneerlijk verdeeld. Veel sympathisanten die hem en andere guerrillero’s in de jaren zeventig hadden gesteund, waren er dan ook op uit om dit historische onrecht ongedaan te maken. Mugabe beloofde dat elke zwarte, eens de oorlog voorbij, zijn eigen lap grond zou krijgen.

Mugabe bewondert in 1980 als eerste minister van het net onafhankelijke Zimbabwe een fraai stuk Maori houtsnijwerk

Archives New Zealand (CC BY 2.0)

Na de burgeroorlog, langs Afrikaanse zijde uitgevochten door Mugabe’s ZANU-PF-rebellen maar ook de Zapu-rebellen van Joshua Nkomo, ging Mugabe evenwel akkoord met een voor de blanke boeren erg genereuze Lancaster House Overeenkomst. Zwarten zouden alleen grond kunnen krijgen als de blanken die ongebruikt lieten of besloten te verkopen en onder meer Groot-Brittannië zou voor die transacties hulpgeld vrijmaken.

Van een zachte, mensenschuwe eenzaat met weinig ervaring in de politiek, zou hij verworden tot een machtsgeile, paranoïde dictator.

Zotte Bob

Was het makkelijk regeren in de nadagen van de onafhankelijkheid? Neen.

Mugabe had weliswaar de steun van internationale donoren; niet iedereen zat op een zwarte marxistische president te wachten. Buurland Zuid-Afrika speelde lustig saboteur. Het Apartheidsregime had al met lede ogen aangezien hoe buurland Mozambique onafhankelijk werd en nu geregeerd werd door de marxist Samora Machel. Ook Zimbabwe in handen van “de rooien” was er teveel aan.

Volgens de Rhodesiër en ex-topspion “Mac” McGuiness, geciteerd in Heidi Holland’s Dinner with Mugabe schoot Mugabe in een kramp, door de Zuid-Afrikaanse sabotage-acties, spionnen en aanslagen op Mugabe zelf. Hij panikeerde en reageerde met brutale acties. Van een zachte, wat naïeve mensenschuwe eenzaat, die weinig ervaring had in de politiek, zou hij gestaag verworden tot een machtsgeile, paranoïde dictator.

Zo zei de intussen overleden schrijver in ballingschap, Chenjerai Hove, dat Mugabe wel degelijk gek werd. ‘Ik ben geen psychiater, maar eerlijk gezegd denk ik dat de president van ons land inderdaad zot is’, zei de schrijver in 2009. ‘Desmund Tutu noemde Mugabe ooit bonkas, wat zoveel wil zeggen als geschift. Ik ben nooit echt fan geweest. Tot voor 1960 kende niemand Mugabe. Hij gaf les in Ghana en verbleef maar korte tijd in Zimbabwe. Omdat zijn Engels heel behoorlijk was, hebben ze hem tot publicity secretary van de partij gebombardeerd.’

De genocide waarover men (te vaak) zwijgt

Mugabe zat aanvankelijk niet te wachten op een carrière als politicus en raakte wellicht ook vermalen in de machinerie van zijn machtspartij. Al zette hij daar zelf vaart achter. Hij zinde eigenlijk al vroeg op de uitschakeling van zijn rivaal, Joshua Nkomo van Zapu. Heimelijk verlangde hij naar een éénpartij-staat.

Hij zou zelfs zover gaan om Noord-Korea een speciale legerbrigade te laten trainen: “De Vijfde Brigade”, gerecruteerd uit zijn Shona-achterban. Die gevechtseenheid zal in Matabeleland ware slachtingen aanrichten. Bij de Ndebele en de Kalanga lag immers de thuisbasis van Nkomo en volgens de paranoïde Mugabe stikte het daar van de dissidenten.

obert Mugabe met links Peter van Staal van het Nederlandse “Komitee Zuidelijk Afrika” in 1979

Koen Suyk / Anefo (CC BY-SA 3.0)

Na jaren van geweld – uithongering, massamoord, foltering, doodseskaders, .. - zou Mugabe’s aartsrivaal Nkomo, in 1987 uiteindelijk de handdoek in de ring en Zapu en Zanu versmolten tot één partij: Zanu-PF. Mugabe, eerst premier, werd nu president.

Emmerson Mnangagwa stond aan het hoofd van een netwerk dat in Congo lucratieve grondstoffendeals toegestopt kreeg, in ruil voor militaire steun aan de wankelende president Laurent Kabila

Chenjerai Hove: ’Na de onafhankelijkheid in 1980 heeft Mugabe alle nationalisten een voor een opzij geschoven en gearresteerd. Van het blanke minderheidsregime heeft hij de hele leger- en politietop aan de deur gezet, behalve de folteraars en de beulen. Die heeft hij gehouden.’ Meer dan een decennia na de onafhankelijkheid was de buitengewone rechtstoestand van de noodtoestand uit het voormalige Rhodesië, nog altijd van kracht.

De bevolking gromt

De beloofde herverdeling van “blanke” grond werd algauw verziekt door corruptie en vriendjespolitiek. Gronden en bezittingen gingen overwegend naar de nieuwe elite (ministers, parlementairen, topambtenaren, politie en legertop), die grote sier maakte. De man die sinds de coup van 15 november kans maakt om Mugabe op te volgen, Emmerson Mnangagwa, was trouwens één van hen. Hij stond onder meer aan het hoofd van een netwerk dat in Congo lucratieve grondstoffendeals toegestopt kreeg, in ruil voor militaire steun aan de wankelende president Laurent Kabila. Als minister van Veiligheid van de Staat, was hij dus ook mee verantwoordelijk voor de geheime dienst CIO en hij wordt door velen gezien als de mede-architect van de slachtingen in Matabeleland, de zogenaamde Gukurahundi.

Groot-Brittannië kwam zijn afspraken rond de landhervorming niet na - waardoor er onvoldoende geld was om de hervorming daadwerkelijk te laten slagen - en ook de eigen bevolking roerde zich. Ook studenten en vakbonden, onder meer verenigd onder de populaire Morgan Tsvangirai (MDC), en, zelfs de oorlogsveteranen en eigen partijleden protesteerden almaar vaker.

Emmerson D. Mnangagwa bij de Mensenrechtenraad van de Verenigde Naties in 2014

UN Photo / Jean-Marc Ferré (CC BY-NC-ND 2.0)

Mugabe reageerde verbeten, met repressie en nieuwe wetten, die een veel agressievere landhervorming inhielden en de bevolking moesten paaien. De blanke boeren - en bij uitbreiding de Britten - gebruikte hij als bliksemafleider voor de tanende economie en het mismanagement binnen de eigen rangen. Er werd nog meer grond voor zwarten beloofd, vaak in weerwil van eerdere wetten, tot groot ongenoegen van blanke boeren en donoren. Verkiezingsfraude en -geweld hielden hem in het zadel, zelfs toen opposant Tsvangirai in 2008 de stembusgang overduidelijk had gewonnen.

Sally was één van de weinigen die hem echt begreep

Sally en “Gucci” Grace

Dat de Britten zich na de onafhankelijkheid al snel tegen de nochtans vergevingsgezinde Mugabe keerden, verklaart volgens sommige biografen waarom het met Mugabe al vroeg misliep. Zijn frustratie omwille van hun “verraad” zou samen met de dood van zijn eerste vrouw Sally Hayfron, later “opgevolgd” door de inhalige “Gucci” Grace Marufu, mee verklaren waarom de eenzaat nog meer geïsoleerd geraakte. Ondanks verwoede pogingen van “DisGrace” Mugabe, zoals ze honend genoemd wordt, kwam die nooit tot Sally’s enkel.

Sally was volgens biograaf Heidi Holland één van de weinigen die hem echt begreep. ‘Zij was de enige die wist wat hij meegemaakt had toen hij gevangen zat in Rhodesië en later in Mozambique. Door haar voelde hij zich minder eenzaam.’ Afgewezen en belust op macht en wraak, stond er geen maat meer op Mad Bob.

Robert Mugabe met zijn tweede vrouw Grace

DandjkRoberts (CC BY-SA 3.0)

Blanke boeren buiten !

In de aanloop naar de verkiezingen beginnen in 2000 (jongeren)bendes met hulp van leger en regering blanke boeren van hun erf te jagen en de overheid voert hardere landwetten in, volgens Mugabe om het historisch onrecht ongedaan te maken.

De uitstraling van de vrijgelaten Nelson Mandela moet “Nonkel Bob” Mugabe aardig gestoken hebben

Volgens critici was het een manier om zijn opposanten doodsbang te maken. Mugabe wou kost wat het kost aan de macht blijven. Ook recalcitrante leerkrachten en natuurlijk de MDC-leden, worden aangevallen. Anderen geloofden dat hij toen de controle kwijtraakte en de spontaan ontstane land grab enkel achteraf kon claimen als zijn initiatief. De landonteigeningen – maar ook gewelddadige overname van blanke fabrieken en kantoren - liepen uiteindelijk helemaal uit de hand en vernielden ’s lands economie helemaal.

Verdoemenis

Eind jaren negentig waren de intussen 13 miljoen Zimbabwanen pakken slechter af dan bij de onafhankelijkheid. De inflatie was gestegen tot 60 procent. De helft zat zonder werk en meer dan 70 % leefde in armoede. In 2004 was de inflatie al gestegen tot 80 procent en zou één vierde van de bevolking het land ontvlucht hebben, bij gebrek aan eten, jobs, uitzicht.

En Mugabe? Die werd bij de groeiende kritiek en het wegvallen van hulp en leningen, bijv. van het IMF, almaar wantrouwiger, keek naar China en schold de “racistische blanken” de huid vol, schimpte op buitenlandse inmenging of binnenlandse intriganten en deed zijn nieuwe aartsrivaal, de vakbondsman/politicus Morgan Tsvangirai, af als een handpop van blanke buitenlandse belangen, waaronder de VS en GB.

Ook de uitstraling van de vrijgelaten Nelson Mandela moet “Nonkel Bob” Mugabe aardig gestoken hebben. Ooit was hij de grote vrijheidsstrijder, maar Madiba’s vlekkeloze imago wierp een lange schaduw. Mugabe’s erfenis is echter veel donkerder, zoniet gitzwart.