Renovatie van het Tahrirplein moet herinneringen aan protesten doen verdwijnen

Het Tahrirplein tijdens de Arabische Lente in 2011 (rechts) en op zondag 5 januari 2020 (links).

Links: © Auteur bekend bij redactie / Rechtsboven: Jonathan Rashad (CC BY 2.0) / Rechtsonder: Al Jazeera English (CC BY-SA 2.0)

Het Tahrirplein in Caïro ziet er al een paar weken uit als een bouwval. De wegen en stoepen worden vernieuwd. Er worden palmbomen geplant. En op allerlei plekken wordt gegraven. Een geel metalen hek omringt de plek waar eerst een metershoge vlaggenmast stond en waar nu een grote kuil in de grond zit. Door de werkzaamheden is het verkeer nog drukken dan normaal.

De renovatie van het Tahrirplein begon vlak nadat Egyptenaren afgelopen september de straat op gingen om te protesteren tegen president Abdul Fatah al-Sisi. Aannemer en acteur Mohamed Ali spoorde daar toe aan. Vanuit Spanje, waar hij nog steeds verblijft, zette hij video’s op YouTube. Daarin beschuldigde hij al-Sisi en de top van het leger ervan dat ze publiek geld verspillen, zich bezondigen aan grootschalige corruptie en luxepaleizen bouwen.

De september-protesten vonden opnieuw plaats rond het Tahrirplein in Caïro, dat in de recente geschiedenis vaker het toneel was van massaal protest tegen de leiders van het land.

Eerst tegen de monarchie van koning Farouk, die in 1952 werd afgezet. Daarna tegen de Britse bezetters en alle daarop volgende overheden. En in januari 2011, tijdens de Arabische Lente, kwamen duizenden mensen samen op het plein om te demonstreren voor ‘brood, vrijheid en sociale rechtvaardigheid’, wat leidde tot het aftreden van president Hosni Mubarak.

Twee jaar later stroomde het plein opnieuw vol met demonstranten. Ditmaal om het aftreden van Mohamed Morsi te eisen. Die was na democratische verkiezingen een jaar lang de president van Egypte, maar kwam in opspraak nadat hij probeerde de grondwet in zijn voordeel te veranderen.

Morsi werd afgezet en al-Sisi nam zijn plaats in. Die voormalige legergeneraal schroefde de repressie in Egypte flink op.

De vier sfinxen van Karnak

Vandaag wordt dat iconische plein dus verbouwd. Aan het gele metalen hek op het Tahrirplein hangen borden. Daarop kan je de naam lezen van het bouwbedrijf dat hoofdverantwoordelijk is voor de werkzaamheden: The Arab Contractors (Osman Ahmed Osman & Co.).

Op hun website schrijven ze zelf dat het een van de ‘vooraanstaande’ bouwbedrijven in het Midden-Oosten en Afrika is. In Egypte werkte The Arab Contractors mee aan de bouw van het hooggerechtshof, het kantoor van de vereniging voor journalisten, het ministerie van Buitenlandse Zaken en tientallen andere projecten.

Premier Mostafa Madbouli zou van het plein een toeristische trekpleister willen maken.

The Arab Contractors voert de renovatie van het Tahrirplein uit in opdracht van de overheid, zegt projectleider Mahmoud Rostom. In maart moet het project af zijn. In het midden van het Tahrirplein, op de plek waar voordien de vlaggenmast stond, komt uiteindelijk een grote obelisk te staan, omringd door vier sfinxen, vertelt Rostom.

Volgens een persbericht van de Staatsvoorlichtingsdienst (SIS) zei premier Mostafa Madbouli tijdens een kabinetsvergadering dat de overheid het plein wil veranderen in een toeristische trekpleister, en dat president Al Sisi aanwijzingen had gegeven om het oude stadscentrum op te knappen. Onderdeel van die plannen is het verhuizen van ministeries en staatsorganen van het stadscentrum naar de nieuwe administratieve hoofdstad, net buiten Caïro.

Het plan is om de vier sfinxen van de beroemde Karnak-Tempel in Luxor naar Caïro te verplaatsen, maar daar komt veel kritiek op. De obelisk werd recent naar de hoofdstad overgebracht vanuit de Nijldelta. Archeologen zeggen dat de sfinxen op het Tahrirplein snel beschadigd zullen raken.

Vooral de luchtvervuiling — Caïro is een van de meest vervuilde steden in de wereld — is funest voor de beelden, die van zandsteen gemaakt zijn. Ook het Arabische regionale centrum voor werelderfgoed, onder de paraplu van UNESCO, sprak zich uit tegen de verplaatsing.

Beproefde strategie

De renovatie van het plein werd al een maand vóór de protesten van september aangekondigd, maar toch is de timing opvallend. De strategie is niet nieuw. Na de protesten tegen president Morsi in 2013 ging het Tahrirplein ook al op de schop.

Er werd toen onder andere een monument opgericht voor alle demonstranten die omkwamen tijdens de protesten tegen Mubarak (2011) en Morsi (2013). Maar dat riep woede op bij veel mensen. Ze wezen op het feit dat honderden demonstranten net omkwamen door toedoen van de Egyptische veiligheidsdiensten. Kort na de onthulling werd het monument vernietigd.

Ook de Rabaa al-Adaweya-moskee en het gelijknamige plein waaraan het grenst werden in 2013 onder handen genomen. Een maand eerder sloegen Egyptische veiligheidsdiensten daar een pro-Morsibetoging neer, waarbij ze ten minste 817 mensen doodden. De internationale mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch noemde dit ‘een van de grootste moorden op demonstranten op één dag in de recente wereldwijde geschiedenis’.

Daarna gaf het leger de moskee een nieuw kleurtje en zette het een nieuw standbeeld neer. De twee armen van het beeld vertegenwoordigen het leger en de politie, de bal in het midden staat symbool voor het Egyptische volk.

Ook werd het plein hernoemd naar openbaar aanklager Hisham Barakat, die in 2015 om het leven kwam bij een terroristische aanslag. Daardoor werd de naam van het plein niet langer gekoppeld aan rouw en solidariteit met de Moslimbroeders. In plaats daarvan eert het nu de openbaar aanklager die velen van hen de doodstraf gaf.

Grootste arrestatiegolf ooit

Door kogelgaten of muurschilderingen te vervangen door andere herkenningspunten, worden herinneringen aan de revolutie naar de achtergrond gedrukt.

Bepaalde kenmerken in onze omgeving kunnen onze herinneringen en ervaringen vormen, schrijft assistent-professor Sarah Awad van de Aalborg Universiteit in Denemarken in een aantal wetenschappelijke artikelen. In een koffiehuis in Caïro legt ze uit dat een omgeving kan beïnvloeden welke herinneringen we onthouden, en hoe, en welke herinneringen we naar de achtergrond drukken. Dat heet urban memory, ofwel stedelijk geheugen.

Zou het Tahrirplein er nog precies zo uitzien als na de revolutie van 2011, dan zouden de kogelgaten, de muurschilderingen en andere herkenningspunten daar aan herinneren. Als deze kenmerken worden weggehaald en vervangen door andere herkenningspunten, dan worden de herinneringen aan de revolutie naar de achtergrond gedrukt.

En dat is wat het huidige regime wil bereiken. De boodschap die het regime uitdraagt, onder andere via de staatsmedia, is dat het zorgt voor veiligheid, stabiliteit en economische vooruitgang. Iedereen die kritisch is of enige vorm van oppositie laat zien, wordt beschuldigd van terrorisme, het verspreiden van “fake news” of het in gevaar brengen van de veiligheid van de staat.

Na de protesten van afgelopen september vond de grootste arrestatiegolf ooit plaats in Egypte. Duizenden mensen werden opgepakt, waaronder journalisten, advocaten, mensenrechtenactivisten en zelfs kinderen.

Renovaties en naamsveranderingen zijn een manier om het stedelijke geheugen van plekken te veranderen, zegt Awad. In Egypte heeft het huidige regime de controle over hoe de stad eruit ziet, terwijl de oppositie dat niet heeft. Zo zorgen de autoriteiten ervoor dat hun boodschap en hun versie van de recente geschiedenis wordt opgelegd aan het volk.

Het idee dat het regime stabiliteit en veiligheid brengt en dat oppositie gelijk is aan terreur, wordt dus niet alleen via de staatsmedia overgebracht maar ook via het stedelijk geheugen naar het volk.

Zij die erbij waren

Door het plein te veranderen in een toeristische trekpleister en alle overheidsgebouwen en ministeries naar de nieuwe hoofdstad te verhuizen, verandert de symbolische betekenis van het Tahrirplein. Het wordt niet meer de strategische plek waar de Egyptische revolutie plaatsvond, vertelt een revolutionair. Hij wil niet bij naam genoemd worden omdat hij bang is voor de gevolgen daarvan.

‘Door de renovaties van de voorbije de jaren zijn alle fysieke herinneringen aan wat hier is gebeurd, verdwenen. Tahrir is nu als elk ander plein. Het symboliseert niet langer wat het voor ons betekende. Het is een slimme techniek om te verbergen wat hier ooit is gebeurd.’ Hij ziet de renovatie als machtsvertoon. ‘Ze laten hun spierkraballen rollen.’

Een journaliste vertelt dat het Tahrirplein voor haar nu onveilig voelt. ‘Je kan gearresteerd worden zonder logische reden. Afgelopen september vermeed ik de protesten. Ik ben ook verdrietig omdat ze de graffiti van de revolutie weghaalden. De gemaskerde Nefertiti (bekende Egyptische koningin uit de oudheid, red.) is nu vervangen is door een “coole” Nefertiti. De kracht van de mensen is vervangen door de stok van het dictatoriale militaire regime.’

The infamous Nefertiti-in-a-gas-mask piece on Mohamed Mahmoud Street (home to a lot of this graffiti.) pic.twitter.com/Y9XoGMpdni

— Jonathan Lee Krohn (@JonathanLKrohn) April 26, 2013

Een andere revolutionair die ook niet bij naam genoemd wil worden, laat weten dat hij tegen de renovatie is. ‘Ze proberen de plek waar de revolutie begon te veranderen. Maar ik geloof graag dat het niet uitmaakt, omdat degene die erbij waren zullen herinneren hoe het was en wat hier is gebeurd.’

Uit persoonlijke veiligheidsoverwegingen wenst de journalist anoniem te blijven.