Brazilianen moeten kiezen tussen democratie en dictatuur

Verkiezingsposters in Rio de Janeiro.

© AFP

Op 2 oktober trekken de Brazilianen naar de stembus voor wat nu al historische presidentsverkiezingen genoemd worden. Wie wordt de opvolger van Bolsonaro? Nooit eerder in de geschiedenis van Brazilië stond er zoveel op het spel voor de toekomst van het land. ‘Laat ons een front van nationale redding vormen en de kritiek op Lula bewaren voor later.’

‘We maken een moment van dementie door’, zei Mino Carta in 2018. MO* sprak toen met de hoofdredacteur van het gezaghebbende weekblad Carta Capital in de aanloop van de vorige presidentsverkiezingen die Jaír Bolsonaro won. ‘Wat in dit land gaande is, is door en door negatief en gaat in tegen alle belangen van het land.’

Carta verwees daarmee naar de periode dat voormalig president Dilma Rousseff, lid van de Arbeiderspartij (PT), was afgezet in een impeachmentprocedure. Vicepresident Michel Temer die haar opvolgde catapulteerde vervolgens het land 20 jaar terug in de tijd met een serie maatregelen die hij uitvaardigde. De aanleiding hiervoor was het mega corruptieschandaal Lava Jato (ofwel operatie Carwash) dat aan het licht was gekomen, waarbij maar liefst 280 ambtenaren en politici betrokken waren.

In die context slaagde Bolsonaro er als presidentskandidaat in zijn grootste rivaal Lula da Silva (PT) achter de tralies te krijgen. Dat gebeurde op basis van valse beschuldigingen, zoals werd uitgespit door het online medium The Intercept. Op die manier kwam het niet tot een strijd tussen Lula en Bolsonaro en kwam die laatste uiteindelijk als overwinnaar uit de bus.

Nu, vier jaar later, is Lula door het Braziliaanse Hooggerechtshof vrijgesproken en staan beide heren uiteindelijk toch tegenover elkaar. Alleen liepen Brazilië en Lula in die vier jaar tijd ook zware averij op.

Trump van de Tropen

Bolsonaro dweept graag met de periode van militaire dictatuur in Brazilië tussen 1964 en 1985, wat hij ook deed tijdens zijn eerste verkiezingscampagne vier jaar geleden. De gewezen legerkapitein noemt die periode bovendien geen dictatuur, maar een revolutie.

Met zijn regeerprogramma had Bolsonaro de verdere afwerking van dat project voor ogen. Er volgde een nauwe samenwerking met het leger, aan wie hij de belangrijkste regeringsfuncties toevertrouwde. Een versoepeling van de wapenwet was één van zijn eerste wapenfeiten tijdens zijn eerste termijn.

Het ministerie van Milieu werd bevoegd voor de agro-industrie. Het Amazonewoud is intussen helemaal opengesteld voor grootse ontginningsprojecten van mijnbouw, houtkap en agro-industrie. Illegale netwerken kregen onder Bolsonaro vrij spel, zie de moorden op de Britse journalist Dom Philips en de Braziliaanse onderzoeker Bruno Pereira.

Als het van de president afhangt hebben inheemsen nauwelijks bestaansrecht. De Funai, het instituut dat instaat voor de belangen van de inheemsen, werd omgevormd tot een instelling dat de belangen van Bolsonaro dient. Volgens sociaal antropoloog Ricardo Verdum gaat het om een bewuste strategie om inheemse volkeren in Brazilië uit te roeien.

Ook het milieuagentschap Ibama werd uitgekleed. Onder Bolsonaro namen bijgevolg de ontbossing en de vernieling van het Amazonewoud door bosbranden spectaculair toe.

60 miljoen Brazilianen lijden honger en 55% van de huishoudens kampt met voedselonzekerheid.

Sociale programma’s die onder Lula en Rousseff werden uitgerold, werden door deze regering weer afgevoerd. Quota voor toegang tot hoger onderwijs voor inheemsen en mensen van kleur werden weer opgeborgen. De VN voegde Brazilië weer toe op de wereldkaart van de honger. 60 miljoen mensen lijden honger en 55% van de Braziliaanse huishoudens kampt met voedselonzekerheid. Volgens Bolsonaro is er geen vuiltje aan de lucht.

In vier jaar tijd riep Bolsonaro een “cultuuroorlog” in het leven. De belangrijkste inspiratiebron daarvoor, Olavo de Carvalho, is inmiddels overleden. Hij was een intellectueel die geloofde in complottheorieën en waarschuwde voor ‘het gevaar van cultuurmarxisme’. Zo was klimaatverandering volgens hem een hoax, een marxistisch verzinsel.

Maar de belangrijkste achterban van Bolsonaro zijn de evangelische kerken, met meer dan 50 miljoen aanhangers. Ze positioneren zich tegen de zogenoemde “genderideologie”, tegen lhbti+-rechten, abortus, het homohuwelijk, seksuele voorlichting op school en vóór traditionele familiewaarden. De Hongaarse president Victor Orban noemt Bolsonaro ‘zijn kleine broer, waarmee hij dezelfde waarden deelt: God, vaderland, familie en vrijheid’.

Bolsonaro’s verkiezingsslogans zijn kort en krachtig: ‘God boven iedereen’ en ‘Goed tegenover Kwaad’. Hij wordt ook wel de “Trump van de Tropen” genoemd.

Hoewel hij zich graag opwerpt als verdediger van het leven met zijn standpunt tegen abortus, was zijn coronabeleid een ware ‘necropolitiek’. 650.000 Brazilianen overleden aan covid-19. Alleen in India, met meer dan een miljard inwoners, overleden meer mensen. Brazilië telt 214 miljoen inwoners. Bolsonaro ontkende de ernst van de pandemie en noemde het ‘een griepje, meer niet’ en verbood expliciet om voorzorgsmaatregelen te nemen.

Het Permanent Volkerentribunaal, een opinietribunaal dat deel uitmaakt van een mensenrechten-ngo met speciale raadgevende status bij de VN, veroordeelden hem daarom dit jaar voor misdaden tegen de menselijkheid. Die uitspraak heeft alleen een symbolische waarde. Maar ook bij het Braziliaanse Hooggerechtshof lopen zeker negen aanklachten tegen Bolsonaro voor de manier waarop hij het virus over het land liet razen.

Sarah Winter

Echt indruk maken de juridische procedures niet op de president en zijn aanhangers. Een gewapende militie bestormde in mei het Braziliaanse Hooggerechtshof en Congres, twee instellingen die Bolsonaro wil laten sluiten. Dat deden ze onder de naam 300 do Brasil, met bedekte gezichten, witte kap (hét Ku Klux Klan-symbool) en fakkels.

Een jonge vrouw is kopstuk van deze militie. Ze noemt zichzelf Sara Winter, naar een bekende nazispion, maar haar echte naam is Sara Fernanda Giromini. Ze werkte voor het ministerie voor Vrouwen, Mensenrechten en Familie, heeft een tatoeage met swastika en volgde naar eigen zeggen nazitrainingen in Oekraïne.

Bolsonaro creëerde over het hele land het klimaat voor dergelijke neonazistische milities. Dat gebeurde al tijdens de vorige verkiezingscampagne. Tijdens een campagnebijeenkomst bootste hij met een camerastatief een geweer na. ‘Zullen we op hen schieten?’, verwees hij naar zijn tegenstanders van de Arbeiderspartij. ‘Dat ze naar Venezuela gaan, dat vinden ze toch leuk.’

Bij de vorige verkiezingen viel zo een dodelijk slachtoffer. De capoeiraleraar Moa do Katendê vertelde toen dat hij voor Haddad, de presidentskandidaat van Lula’s partij had gestemd. Daarop werd hij door Bolsonaro-aanhangers met messteken vermoord.

530 neonazistische cellen

Het racistische en gewelddadige gedachtegoed is vooral terug te vinden in het zuiden van Brazilië, in de deelstaten Rio Grande do Sul, Paraná en Santa Catarina. Inwoners zijn er vooral wit en stammen af van vroegere migratiegolven uit Europa. Het is ook het rijkere deel van Brazilië. Voor velen is Bolsonaro er een ‘legende’.

Zo’n drie vierde van de armere bevolkingslaag zijn mensen van kleur, die 54% van de totale Braziliaanse bevolking uitmaken. Ze wonen overwegend in het noordoosten van het land en in de sloppenwijken van de grote steden.

De militaire dictatuur bracht het extreemrechtse gedachtegoed in Brazilië opnieuw tot leven, Bolsonaro deed het afgelopen jaren ontwaken.

Blumenau, in deelstaat Santa Catarina, vormt de historische bakermat voor het nazigedachtegoed in Brazilië. In 1928 vormde zich er de grootste nazibeweging van Duitsers buiten Duitsland. Brazilianen konden geen lid worden, maar richtten in 1932 wel een eigen nazibeweging op: de Integralistische Actie onder leiding van Plinio Salgado. Sindsdien is het extreemrechtse denken in Brazilië nooit echt weggeweest.

De militaire dictatuur bracht het opnieuw tot leven, met een brede vertakking in Operatie Condor, het samenwerkingsverband tussen de dictaturen in Brazilië, Argentinië, Chili, Uruguay en Paraguay, uit de jaren ‘70 en ‘80. Die stuurde het verdwijnen en folteren van burgers aan.

In Brazilië duurde het tot 2014 voor een waarheidscommissie getuigenissen verzamelden van slachtoffers van de dictatuur. Het rapport dat in 2016 werd opgeleverd, werd vervolgens in een lade opgeborgen. Geen enkele verantwoordelijke werd gestraft of ter verantwoording geroepen, zoals in Argentinië of Chili wel gebeurde.

Het is een slapend gedachtegoed dat door Bolsonaro opnieuw werd wakker gemaakt, iets wat de onafhankelijke journalist Michael Fox in een podcast-reeks stap voor stap ontrafelde.

Ook de Braziliaanse antropologe Andriana Dias zag het gebeuren. Sinds 2002 voert ze onderzoek naar neonazisme in Brazilië. Bij aanvang telde ze 13 neonazistische websites in het Engels, Spaans en Portugees in het land, met zo’n 30.000 Brazilianen die eraan verbonden waren. Vandaag zijn dat er 600.000.

‘Als een discours van haat door steeds meer mensen wordt uitgedragen, gaat dat de hele samenleving indringen en gaan meer mensen dat als ‘normaal’ beschouwen.’

‘Al wie “anders” is, is het doelwit’, vertelt ze daarover aan het Braziliaanse medium TV Fórum. Anders wil zeggen: ‘vrouw, zwart, inheems, iemand met een beperking en lhbti+personen. Het gaat om anders zijn dan het traditionele beeld, dat van de welstellende witte mens. Anders zijn is minderwaardig zijn. En dat discours besmet het sociale narratief. Als een discours van haat door steeds meer mensen wordt uitgedragen, gaat dat de hele samenleving indringen en gaan meer mensen dat als ‘normaal’ beschouwen. Brazilië is een land dat diep getekend is door een discours van haat.’

Tijdens haar onderzoek vond Dias ook bewijzen van een virtuele connectie tussen Bolsonaro’s website (toen nog parlementslid) en die van drie neonazistische websites. Bolsonaro stelde toen expliciet aan de websitebezoekers: ‘Internetgebruikers, jullie zijn de reden voor mijn mandaat’.

Vandaag telt Brazilië zeker 530 neonazistische cellen die geen geweld schuwen. Dat blijkt uit cijfers die het Braziliaanse medium Brasil de Fato verzamelde uit verschillende onderzoeken. Het gaat om een groei van 270,6% tussen januari 2019 en mei 2021.

Kan Bolsonaro op hen rekenen als de verkiezingsuitslag “de verkeerde” winnaar oplevert? Dias noemt de toestand in een ander interview verontrustend. ‘Tal van instellingen keurden het beleid en het discours van Bolsonaro publiekelijk af. Maar daarmee kunnen we het nazisme niet stoppen. Mensen zijn zich niet genoeg bewust van neonazistische elementen in Bolsonaro’s toespraken.’

Het gaat zo ver dat waar mensen van kleur wonen slogans in het straatbeeld verschijnen zoals deze: ‘Zwarte, communist, antifa of macumbeiro, we hebben je in het vizier.’ Een macumbeiro is een beoefenaar van macumba, een volkse religie die vooral populair is binnen zwarte gemeenschappen in Latijns-Amerika.

Zo’n poster werd aangebracht voor het huis van advocaat Marco Antônio André in Blumenau, die deel uitmaakt van de waarheidscommissie over zwarte slavernij in Brazilië.

‘Vrijheid aan wapens te danken’

Volgens de criteria die het hoger onderwijsinstituut New School for Social Research in New York hanteert, strookt Bolsonaro’s beleid met fascisme. Het gaat om autoritarisme, het verspreiden van leugens en fake news, het verheerlijken van geweld en het creëren van een vijandsbeeld met gerichte haatcampagnes.

‘Minstens 30.000 mensen zouden uit de weg geruimd moeten worden om een verschil te kunnen maken.’

Bolsonaro zelf alludeerde al dat Brazilië een burgeroorlog nodig zou hebben om te veranderen. Zo zei hij: ‘Minstens 30.000 mensen zouden uit de weg geruimd moeten worden om een verschil te kunnen maken.’

De 200ste verjaardag van de Braziliaanse onafhankelijkheid op 7 september werd gevierd met een ode aan vuurwapens, ‘want daar hebben we onze vrijheid aan te danken’, meende Bolsonaro.

Ook het communicatiebudget van de feestelijkheden ging naar de verspreiding van audiovisuele campagnes om vuurwapens te promoten. Om die reden besloot Hoogerechtshofmagistraat Edson Fachin om de versoepelde wapenwet tijdelijk op te schorten. Hij vreesde dat de toestand gevaarlijk zou kunnen worden, op de vooravond van de verkiezingen.

Tegenstanders van Bolsonaro ervaarden de viering op 7 september als een dag van angst en woede. Er werd oprecht gevreesd voor een Capitool-scenario, toen Trumpaanhangers het Amerikaanse Congres bestormden. ‘Niet iedereen die voor Bolsonaro stemt zal extreemrechtse ideeën koesteren. Het gevaar ligt bij de fanatici’, vertelde Consuelo Dieguez, die een boek schreef over Bolsonarisme en extreemrechts, aan The Guardian.

Onder Bolsonaro steeg de verkoop van vuurwapens spectaculair. In 25 jaar tijd werden nog nooit zoveel vuurwapens geïmporteerd dan de afgelopen maanden. Tijdens deze campagne werden al zeker twee Lula-aanhangers vermoord door Bolsonaro-aanhangers.

Een “koude” stem voor Lula

Haalt zondag één van de twee kandidaten meteen 50% of meer, moet een tweede ronde op 30 oktober het verdict niet meer bepalen. Maar er zijn ook andere scenario’s mogelijk.

Zo verspreidt Bolsonaro al maanden het gerucht dat de stemcomputers onbetrouwbaar zijn. Om dat op te vangen, zet hij een netwerk van militairen in die moeten toezien op het verloop van de verkiezingen. Dat is in feite ongrondwettelijk, maar het Kiestribunaal heeft er zelf om gevraagd.

De kans is groot dat een overwinning voor Lula toegeschreven zal worden aan fraude en de verkiezingen als “gestolen” beschouwd zullen worden. Een bestorming van het Congres is ook dan nog een reëel scenario.

Lula ligt al de hele campagne voor in de peilingen. Bolsonaro volgt op de tweede plek en de centrumlinkse Ciro Gomes, ooit medestander van Lula, volgt op de derde plaats.

Bolsonaro-tegenstanders proberen Gomes te overtuigen zich achter Lula te scharen om met meer overtuiging een overwinning voor Bolsonaro af te wenden en de kans op een overwinning voor Lula in de eerste ronde te vergroten. Ook Marina Silva, Lula’s gewezen milieuminister die met hem meermaals in conflict lag, zet zich met haar partij achter Lula. Ze kon in ruil enkel beloftes voor een ambitieus milieubeleid afdwingen.

‘Laat ons de kritiek op Lula bewaren voor later en een front vormen van nationale redding.’

Maar hoe groot is de kans dat Lula wint? Bij het einde van zijn tweede termijn in 2010 kon hij nog rekenen op een populariteitsgraad van meer dan 80%. Vandaag is dat anders. Na 14 jaar regeren (tussen 2003 en 2016) is de steun voor de Arbeiderspartij afgebrokkeld. Het corruptieschandaal dat in 2014 naar boven kwam leverde de partij ook zware klappen op.

Analisten noemen vele van de stemmen die voor Lula zullen volgen daarom een “koude stem”, bedoeld om de herverkiezing van Bolsonaro af te wenden, eerder dan Lula een derde termijn te gunnen. De corruptieschandalen en de rechtszaak tegen Lula hebben sporen nagelaten. Ex-partijgenoten die zich aan de linkerzijde bevinden voelen zich beter thuis in de partij van Guilherme Bouls (PSOL), maar die sprak al expliciet zijn steun uit voor Lula.

Vandaag is Lula 76 en komt hij op met running mate Geraldo Alcmín, de gewezen gouverneur van São Paulo en Lula’s rivaal in eerdere verkiezingen. Dat laat zien hoe het een kwestie is van krachten bundelen tégen Bolsonaro. Of zoals landbouweconoom Jean Marc von der Weid het in een opiniestuk schrijft: ‘Laat ons de kritiek op Lula bewaren voor later en een front vormen van nationale redding.’