Verkiezingen zetten iedereen in en rond Congo schaakmat

© Olivia Acland / Reuters

De Congolese onafhankelijke kiescommissie heeft op 10 januari Félix Tshisekedi uitgeroepen tot winnaar van de presidentsverkiezingen. Althans op basis van de voorlopige resultaten. Hij is de zoon van de legendarische opposant Etienne Tshisekedi, al twee jaar dood maar nog steeds niet begraven.

Tshisekedi heeft met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid niet het meeste stemmen heeft gehaald.

Dit is een historische gebeurtenis, nooit eerder deed een Congolees staatshoofd vrijwillig afstand van de macht. Congo’s vijfde president wint niet alleen de verkiezingen, hij komt bovendien uit de oppositie. Een schoolvoorbeeld van een geslaagde democratisering, lijkt het wel, ware er niet het enigszins storend technisch detail dat Tshisekedi met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid niet het meeste stemmen heeft gehaald.

Volgens de katholieke bisschoppenconferentie CENCO, die sinds 2006 een massa observatoren inzet om de verkiezingen te monitoren, heeft de andere prominente oppositieleider, Martin Fayulu, verreweg het meeste stemmen gehaald.

Onverwacht en historisch

De feiten zijn genoegzaam bekend: president Kabila, aan de macht sinds 2001, verkozen in 2006 en herkozen in 2011, wou staatshoofd blijven ook al voorziet de grondwet maximaal twee mandaten voor het staatshoofd. Het lukte niet om een politieke constructie op te dringen die zo’n derde ambtstermijn wel mogelijk maakte (bijvoorbeeld door een grondwetswijziging), dus bleef hij zo lang mogelijk aan de macht door simpelweg de verkiezingen niet te organiseren. Toen hij daar onder druk van de regio en de Congolese publieke opinie niet langer mee weg raakte, ging het regime toch in verkiezingsmodus.

Shadary, het vermeende renpaard, bleek electoraal een aftandse oude knol te zijn, en scoorde zo laag dat hij zelfs met verregaande manipulatie niet meer tot overwinnaar uit te roepen was.

Men wou ze onder strikte controle organiseren om Ramazani Shadary aan de macht te brengen. De meerderheid (georganiseerd in het FCC, Front Commun pour le Congo) had Ramazani als officiële kandidaat voor de presidentsverkiezingen aangeduid. Maar het vermeende renpaard bleek electoraal een aftandse oude knol te zijn, en scoorde zo laag dat hij zelfs met verregaande manipulatie niet meer tot overwinnaar uit te roepen was.

De door buitenlandse diplomatieën omkaderde Martin Fayulu kreeg volgens veel waarnemers (waaronder vooral CENCO maar ook onafhankelijke waarnemers en onderzoeksjournalisten) de meeste stemmen, maar Félix Tshisekedi werd tot winnaar uitgeroepen omdat hij voor het regime onschadelijker was dan Fayulu. Die werd namelijk gesteund door Jean-Pierre Bemba en Moïse Katumbi, door de overheid al jaren gezien als de echte sterkhouders van de oppositie.

Volgens gelekte resultaten die de Financial Times kon inkijken kreeg Fayulu meer dan 9,3 miljoen stemmen, 3 miljoen meer dan de officiële cijfers van de kiescommissie. Hij zou gewonnen hebben in 19 van de 26 provincies, waaronder de hoofdstad Kinshasa en de dichtbevolkte oostelijke provincies Noord- en Zuid Kivu. De tot winnaar uitgeroepen Tshisekedi scoorde 3 miljoen stemmen, 4,1 miljoen minder dan in de officiële uitslag. Shadary tenslotte zou 2,9 miljoen stemmen behaald hebben, 1,5 miljoen stemmen minder dan de gepubliceerde cijfers.

Parlement en provincies

Er werd echter niet alleen voor een nieuwe president gestemd, ook het nationaal parlement en de provinciale raden werden verkozen. Tot ieders verbazing, of net niet, was de overwinning van het FCC verpletterend: ongeveer 350 parlementsleden op 500. Het UDPS van president Tshisekedi heeft 49 zetels, nog geen tien procent.

De regerende coalitie haalt het grootste aantal zetels in de 26 provinciale raden en kan dus in principe overal de gouverneurs van haar keuze laten installeren.

De huidige meerderheid zit dus steviger dan ooit in het zadel, en op provinciaal niveau is dat nog meer uitgesproken. De regerende coalitie haalt het grootste aantal zetels in de 26 provinciale raden en kan dus in principe overal de gouverneurs van haar keuze laten installeren.

De oppositie, president of niet, zal op deze niveaus geen enkele beslissingsmacht of toegang tot financiële middelen hebben. De meerderheid heeft al fijntjes laten optekenen dat er geen sprake kan zijn van een coalitie, maar van cohabitatie. Niet samen beleid voeren dus, maar een president en een regering uit verschillende politieke families.

Daarnaast zal huidig president Kabila ervoor proberen zorgen dat hij de volledige controle houdt over de veiligheidsdiensten. Een paar maanden geleden hervormde hij nog de legertop en plaatste hij vertrouwelingen op de sleutelposten.

Machtsstrijd

En toch gaan we naar een machtsstrijd: de mensen rond Kabila gaan er alles aan doen om het parallelle circuit, waar men de beslissingen neemt en de winsten opstrijkt, in handen te houden. Het is de oval room van de bad governance. De mensen van het winnend team Félix Tshisekedi – Vital Kamerhe gaan daar dan weer proberen in te breken. FCC is niet van plan de medestanders van de nieuwe president meer dan enkele troostprijzen toe te spelen. Die gaan een paar symbolische pluimen op hun hoed kunnen steken. Een staatsbegrafenis voor Etienne Tshisekedi bijvoorbeeld, en vermoedelijk genoeg kaderfuncties in parastatalen om hun topmensen toegang te geven tot de grabbelton van de publieke financiën. Maar de sleutelposities rond veiligheid, buitenlandse zaken en de economie blijven in de handen van het FCC.

De kans dat dit sereen verloopt is niet erg groot. Om te beginnen is er nu al contestatie binnen de meerderheid. Hun klinkende overwinning in het parlement en de provincies is ook allesbehalve transparant verloren. In verschillende gevallen zijn er nationale bonzen “verkozen” die in werkelijkheid minder stemmen hadden gehaald dan lokale partij-coryfeeën. Die laten zich nu horen of haken af. Kabila’s oude huis van vertrouwen kraakt aan alle kanten.

Shadary was een compromisfiguur en bleek uiteindelijk een verkeerde gok. De cohesie, die nooit erg groot was in de meerderheid, sijpelt nu helemaal weg.

De meerderheid is zeer moeizaam tot een beslissing gekomen wie Kabila zou opvolgen. Shadary was een compromisfiguur en bleek uiteindelijk een verkeerde gok. Dat slaat een gat in de gelederen. Nogal wat mensen hadden zelf de ambitie om staatshoofd te worden en schaarden zich met veel tegenzin achter de kroonprins. De cohesie, die nooit erg groot was, sijpelt nu helemaal weg.

Maar ook de mensen rond Tshisekedi en Kamerhe gaan hun ruimte claimen. Zeker de achterban van Tshisekedi vindt dat het na veertig jaar oppositie (vader Etienne stond eind de jaren zeventig op tegen Mobutu) stilletjes hun beurt is om “aux affaires” te zijn. We hadden al een president uit het westen (Kasavubu), één uit het noorden (Mobutu) en zelfs twee uit het Swahili-sprekende oosten (vader en zoon Kabila). Het is nu echt wel hun beurt, vinden ze, om op de eerste rij te zitten rond de vetpotten van de macht.

Kabila lijkt als absolute winnaar uit deze verkiezingsfarce te komen, maar eigenlijk staat hij zwakker dan ooit. De kans dat Congo een stabieler en beter gerund land wordt, is zo goed als nul.

Paradox

Hiermee komen we bij een fascinerende paradox: de regio, de Afrikaanse multilaterale instellingen en een aantal vooraanstaande landen zoals Angola, volgen het verkiezingsproces met argusogen. Ze liggen misschien niet wakker van democratie en vrije verkiezingen, maar ze zijn als de dood voor een eventuele implosie van Congo, die erg negatief zou ingrijpen in hun eigen binnenlandse situatie.

Enerzijds komt er een constellatie uit de stembus die op middellange termijn bijzonder weinig uitzicht geeft op duurzame stabiliteit, maar anderzijds lijkt die constellatie op erg korte termijn de enige manier om chaos te vermijden.

Vanuit die bezorgdheid hebben ze de druk op Kabila de laatste twee, drie jaar hoog gehouden. Nu staan ze even met de mond vol tanden. Enerzijds komt er een constellatie uit de stembus die op middellange termijn bijzonder weinig uitzicht geeft op duurzame stabiliteit, maar anderzijds lijkt die constellatie op erg korte termijn de enige manier om chaos te vermijden.

Een overwinning van Shadary zou ongetwijfeld tot bloedvergieten hebben geleid, zeggen mensen uit meerderheid en oppositie me, en de meerderheid zou erg ver gegaan zijn (en heeft dat ook gedaan) om Fayulu te beletten president te worden. Door deze kunstgreep uit te voeren lijkt de lont even uit het kruidvat, en veel mensen zijn nu minstens opgelucht dat Kabila geen staatshoofd meer zal zijn en dat Shadary niet verkozen is.

Nu nog de verkiezingen annuleren zou grote kans op onmiddellijke chaos en geweld geven. Dus bevinden instellingen als SADC en de Afrikaanse Unie zich dezer dagen in een staat van permanent crisisberaad. Wordt ongetwijfeld vervolgd.

Kris Berwouts is auteur van ‘Congo’s gewelddadige vrede’