Vermist: Oezbeekse dictator. Gezocht: toekomstplan voor explosief werelddeel
Vandaag, 1 september 2016, viert Oezbekistan een kwarteeuw onafhankelijkheid. Maar het feest gaat gebukt onder gefluister en speculatie: van Islam Karimov, de eerste en enige president, is al dagenlang niets meer vernomen. In Oezbekistan houden de autoriteiten de lippen stijf op elkaar. Met de hulp van drie experten uit evenveel tijdzones proberen wij in te schatten wat er aan de hand is in dit geopolitieke sleutelland.
‘Karimov is dood.’ De geruchtenmolen ging van start toen het Russische nieuwsagentschap Fergana dit weekend met dat bericht kwam. Onwaarschijnlijk is het niet, met zijn 78 jaar is hij een ware dinosaurus op het internationale toneel. Maar onwezenlijk is het wel – op 1 september 1991 riep Karimov de onafhankelijkheid uit, en als eerste en enige president leidde hij het land 25 jaar lang met ijzeren vuist.
De geheime dienst heeft een sterke greep op de samenleving en in 2005 aarzelde het leger niet om honderden demonstranten dood te schieten. Toch staat een groot deel van de Oezbeken oprecht achter hun president: hij betekent stabiliteit en zekerheid. Oezbekistan zonder Karimov, voor velen klinkt het als een huis zonder dak of muren.
Misj misj
Oezbekiwat?
29 miljoen inwoners
Hoofdstad Tasjkent
80% etnische Oezbeken, belangrijkste minderheden: Russen, Tadzjieken en Kazachen
88% moslim, 9% christelijk-orthodox
Onafhankelijk sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991
Sterk gecontroleerde planeconomie, belangrijkste producten: katoen, gas en goud
(bron: CIA World Factbook)
De jongste dochter van de president, Lola Karimova-Tillyaeva, bracht even duidelijkheid met een bericht op Instagram: nee, haar vader was niet dood, wel was hij getroffen door een beroerte en opgenomen in het ziekenhuis. ‘Ik vraag iedereen zich ver te houden van speculatie en de privacy van mijn vader te respecteren.’
Oezbekistan zonder Karimov, voor velen klinkt het als een huis zonder dak of muren.
Een verklaring van de regering bevestigde dat bericht. Vervolgens verving Lola haar Instagram-post door een neutrale foto waarbij ze iedereen een fantastische jubileumviering wenste en bedankte voor de bezorgdheid om haar vader. En daarmee was de officiële berichtgeving afgelopen.
Wat overblijft, is misj misj. ‘Dat is Oezbeeks voor een typische vorm van informatie in die ondoorzichtige politiestaat: gefluister, gis- en puzzelwerk gebaseerd op geruchten’, zegt Sarah Kendzior. Zij is een Amerikaanse Oezbekistan-expert, schrijver en onderzoeker.
‘Met het jubileum en een afwezige president was de overheid wel verplicht iets te zeggen. Op elk ander moment hadden ze het waarschijnlijk nog veel langer proberen te verdoezelen.’
Zwijgen kan niet blijven duren
‘Tasjkent heeft een presidentiële persverantwoordelijke en een regeringswoordvoerder, maar toch komt er geen info’, vertelt Navbahor Imamova, een Oezbeekse journaliste die er voor de publieke omroep werkte totdat ze in 2003 naar de Verenigde Staten vertrok om verder te studeren. Vandaag is ze fellow aan Harvard University en werkt ze voor Voice of America, de officiële buitenlandse zender van de VS.
‘Mijn bronnen, ook uit de hoogste echelons, willen allemaal anoniem blijven, en zelfs dan lossen ze niets of geven ze tegenstrijdige berichten. In elk geval is het enkel een kwestie van tijd, de autoriteiten kunnen niet lang meer zwijgen. Ook al is er geen publiek debat, je kunt er donder op zeggen dat dit de gesprekken rond elke keukentafel beheerst.’
‘Het is niet de eerste keer dat er zulke verhalen circuleren’, zegt Bruno De Cordier. Hij is verbonden aan de Conflict Research Group van de UGent en woonde jarenlang in de regio. ‘Tien jaar geleden was het leukemie. Maar nu lijkt er toch meer aan de hand te zijn. Is Karimov intussen echt overleden, ligt hij in coma of is er een stille staatsgreep gebeurd en heeft hij huisarrest? Allemaal mogelijk, maar feit is dat hij 78 is, lang zal hij sowieso niet meer leven.’
Een Oezbeekse Al-Sisi
De cover van een hagiografie van Karimov
Sludge G (CC BY-SA 2.0)
En dan rijst de vraag: wie volgt hem op? Enkele opties kunnen we alvast schrappen: de oudste presidentsdochter Gulnara Karimova, ooit de onbetwiste kroonprinses, verdween in 2014 van het publieke toneel na een corruptieschandaal. Ook dochter Lola ligt niet goed bij de andere machtsfacties. En een politieke oppositie is zo goed als onbestaand. Imamova: ‘De kans dat de oppositie zelfs maar probeert bij de macht te komen, is uiterst miniem.’ Kendzior: ‘Ik kan het aantal activisten dat nog in het land is, op twee handen tellen.’ Een volksopstand wordt het ook niet.
De Cordier: ‘Objectief gezien kan het natuurlijk. De sociale omstandigheden zijn er naar. Maar de vraag is of het trauma van Andizjan nog steeds een rem vormt. Bovendien zit een belangrijk deel van de actieve mannelijke bevolking in het buitenland als gastarbeider. En we hebben de Arabische opstandengolf gehad: wat er daarna met Syrië en Libië gebeurd is, weten de Oezbeken ook. Dat kan een ontradend effect hebben.’
‘Gezien de belangrijke rol van de geheime dienst in het politiek stelsel van Oezbekistan, staat wel vast dat we in eerste instantie een vervanging van staatshoofd zullen zien, maar niet van regime.’
Wat dan wel? De Cordier: ‘Nu is er een de facto triumviraat aan de macht: het hoofd van de geheime dienst Rustam Inoyatov, premier Shavkat Mirziyoyev en minister van Financiën Rustam Azimov. Wie de definitieve nieuwe leider wordt, is koffiedik kijken. Gezien de belangrijke rol van de geheime dienst in het politiek stelsel van Oezbekistan, staat wel vast dat we in eerste instantie een vervanging van staatshoofd zullen zien, maar niet van regime. Ik acht het waarschijnlijk dat een illustere onbekende uit die kringen het overneemt en dat dat daarna bevestigd wordt in verkiezingen, zoals met Al-Sisi in Egypte gebeurd is. ‘
‘Eenvoudig wordt het niet’, zegt Kendzior. ‘Karimov ís Oezbekistan. De grootste persoonlijke uitdaging voor de opvolger is om dezelfde authenticiteit en autoriteit af te dwingen als Karimov. En ook economisch zal hij een zware dobber hebben: de Oezbeken zijn voor een belangrijk deel van hun inkomen afhankelijk van geld dat familieleden die in Rusland of Kazachstan werken als gastarbeiders opsturen, de wegen, elektriciteitsvoorzieningen en andere infrastructuur zijn sterk verouderd, er gebeurt nog steeds dwangarbeid op grote schaal.’
De Cordier beaamt: ‘Wie of wat er ook na Karimov komt, de grootste taak van die persoon of groep is het diversifiëren van de economie en het afbouwen van de greep van bepaalde oligarchieën, in de eerste plaats op de katoen: Oezbekistan behoort wereldwijd tot de top vijf exporteurs, dat gaat om enorm veel geld. Bepaalde groepen uit elite gebruiken het staatsapparaat om die en andere sleutelsectoren onder controle te houden, en onderdrukken elk initiatief daarbuiten. Dat is veel meer een sociaal probleem dan de afwezigheid van formele democratie in dat land. De prioriteit van de Oezbeek met de pet is een bestaan op te bouwen, via een zekere economische vrijheid. Dat dat beknot wordt, is veel meer een bron van frustratie dan het dictatoriale systeem an sich. Bovendien is er de angst: voor chaos, voor islamistische groepen, voor ultranationalisme’
dinosaurussen
De dinosaurussen van Centraal-Azië
Oezbekistan: Islam Karimov, 78 jaar oud
Tadzjikistan: Emomali Rachmon, 63 jaar oud
Kazachstan: Nursultan Nazarbayev, 76 jaar oud
Waarom is een verdwenen president van een obscuur land een big deal? Omdat Centraal-Azië een geopolitiek kruitvat is: wereldmachten Rusland, China, Iran en de Verenigde Staten hebben er allen voorname belangen, politiek, economisch en/of militair. Bovendien regeert ook in buurlanden Kazachstan en Tadzjikistan een dinosaurus met harde hand: respectievelijk Nursultan Nazarbajev (76) en Emomali Rachmon (63).
Waarom is een verdwenen president van een obscuur land een big deal? Omdat Centraal-Azië een geopolitiek kruitvat is
Imamova: ‘Alle Centraal-Aziatische landen zijn erg veranderd in de laatste 25 jaar: ze zijn meer dan ooit verbonden met de rest van de wereld, elke familie telt wel iemand die in het buitenland werkt en zijn zo veel meer geïnteresseerd en geïnformeerd. Maar wat nog steeds hetzelfde is, is het feit dat de Oezbeken nog steeds amper weten wat er in hun eigen land gebeurt: ze zijn vaak beter op de hoogte van Rusland, de VS of Europa.’
Kendzior: ‘Wat er nu gaat gebeuren in Oezbekistan, is cruciaal: krijgt één groep de overhand of komen ze tot een akkoord over gedeelde macht? In Kazachstan heb je min of meer dezelfde situatie, Tadzjikistan is misschien nog een stukje instabieler. Binnen een jaar of tien is Poetin een zeventiger en wordt ook Rusland hiermee geconfronteerd. Daarom volgt iedereen met argusogen hoe dit in Oezbekistan gaat aflopen.