Verzet of vertrek? Ontgoochelde Koerden in Irak hebben twee keuzes

Deze Iraaks-Koerdische jongeman vluchtte naar de Pools-Belarussische grens, maar werd teruggebracht naar zijn thuisland. Op enkele weken tijd repatrieerden de Iraakse autoriteiten naar eigen zeggen ruim 3500 burgers uit Belarus.

Reuters/ Ako Rasheed

Zo’n 10.000 Iraakse Koerden kozen de afgelopen maanden voor de illegale route via Belarus naar Europa. En nog recenter trokken in Iraaks-Koerdistan vele duizenden boze studenten vijf dagen lang de straat op. Het zijn twee gevolgen van dezelfde onvrede met het regime in de autonome regio: vertrekken of je verzetten. ‘Onze politici zijn de grote dieven.’

‘We leven in een land met olie. Maar de regerende partijen doen alsof het land arm is. Zij zijn de grote dieven. Waarom zouden we zo leven, terwijl er zoveel inkomstenbronnen zijn?!’

Shano Xan, die diergeneeskunde studeert, liep eind november vijf dagen mee in de massale studentenprotesten in tal van steden in Iraaks-Koerdistan. Die richtten zich tegen het feit dat de Koerdische overheid hen sinds 2014 geen studievergoeding meer geeft, waardoor ze het vervoer naar de universiteit en studieboeken niet meer kunnen betalen.

Maar in werkelijkheid gingen de protesten om veel meer. Want de meeste studenten hebben na hun studie geen enkel zicht op een baan en leggen de schuld daarvoor volledig bij de Koerdische regering.

‘Veel studenten hebben last van depressies. Ik heb een vriend verloren aan zelfmoord en neem zelf ook antidepressiva’, zegt Shano (21) via WhatsApp. ‘Dat is omdat we voelen dat we niets zijn. We hebben zoveel dromen, maar kunnen die niet verwezenlijken.’ Ze dook onder nadat politie en veiligheidstroepen met veel geweld optraden en meer dan 600 studenten arresteerden. Een aantal van hen wordt nog vermist.

‘We hebben zoveel dromen, maar kunnen die niet verwezenlijken.’

De demonstraties werden na vijf dagen opgeschort. De organisatoren wilden daarmee voorkomen dat een van de politieke partijen ze zou overnemen, zoals bij eerdere studentenprotesten gebeurde. Nadien werden de protesten op kleinere schaal hervat.

Shano’s generatie maakte zelf niet mee hoe Iraaks-Koerdistan een de facto autonome regio werd, na de Golfoorlog en de opstand tegen dictator Saddam Hoessein in 1992. Na Saddams val in 2003 werd die autonomie ook geformaliseerd. Twee partijen die geleid worden door twee families kregen de macht: de KDP van de Barzani-familie en de PUK van de Talabani’s.

Wat de studenten alleen zien, is dat hun macht verstrengeld is met de economie en de oliewinning, waarvan maar een derde van de inkomsten boven water komt. ‘Onze regering helpt ons niet en de kwaliteit van het onderwijs is zo slecht’, klaagt Shano.

Tegelijkertijd is de overheid de belangrijkste werkgever, die met 1,3 miljoen ambtenaren uit zijn voegen barst. Daardoor zijn banen nauwelijks zelfs nog beschikbaar voor leden van de twee partijen. En dat terwijl de dertig Koerdische universiteiten jaarlijks zo’n 25.000 afgestudeerden afleveren en de private sector krimpt.

Jeugd zonder perspectief

Dat heeft vooral gevolgen voor de jeugd, die bijna tweederde uitmaakt van de bevolking van ruim vijf miljoen. ‘Het gaat om corruptie, nepotisme, verslechtering van diensten en privatisering. Alle belangrijke posities zijn in handen van de regerende partijen terwijl maar een minderheid op hen heeft gestemd’, somt Shano op, doelend op de opkomst van amper 40 % bij recente verkiezingen.

‘Deze protesten zijn een alarmbel voor een komende revolutie. Waar studenten protesteren zoals bij ons nu gebeurt, zijn regeringen gevallen of systemen veranderd’, vindt de jonge vrouw. Maar protesten worden in Iraaks-Koerdistan in toenemende mate met geweld beantwoord. Activisten en journalisten zijn de cel in gedraaid. Veel Koerden zijn daardoor ontgoocheld.

Onder een schuilnaam delen drie andere Koerdische studenten via een videochat hun verloren vertrouwen in de overheid met MO*.‘ Ik denk dat de situatie alleen maar slechter wordt omdat mensen het vertrouwen kwijt zijn’, vreest Belund* (22), een student Politicologie in Duhok, in Iraaks-Koerdistan.

Hij vertelt welk risico hij liep door te betogen. Het ging er niet alleen om dat hij opgepakt en vastgezet kon worden in een regio waar veiligheidstroepen het vrijwel onmogelijk maken om te betogen. ‘Je weet ook dat mensen tegen je zijn. Ze denken dat je tegen Koerdistan bent.’

Jewan* (19), die Techniek studeert, wijst erop dat er ‘geen verandering komt door thuis te zitten. Maar de regering maakt het ons wel moeilijk onze stem te laten horen’. Ook student Engelse literatuur Soran* (24) heeft klachten: ‘Als je niet werkloos wil blijven, moet je je aansluiten bij een van de twee partijen eenmaal je afgestudeerd bent.’

‘We willen niet meer in armoede leven in een instabiel land.’

Packagedeal

Student Soran stelt vast dat hun redenen om de straat op te gaan niet zo verschillen van de redenen waarom duizenden Koerden hun heil zoeken in Europa. ‘We hebben het allemaal moeilijk vanwege dezelfde mensen. Waar het allemaal om draait, is de corruptie, en we willen niet meer in armoede leven in een instabiel land.’

In totaal verlieten in 7 jaar tijd 630.000 mensen Koerdistan, om naar Europa te trekken. In de eerste 10 maanden van dit jaar alleen al ging het om zo’n 37.000 Koerden, becijferde de Koerdische Lutka Foundation.

Ze reisden vooral via illegale routes en met de hulp van mensensmokkelaars naar Europa, want visa krijgen ze vrijwel niet. Zo’n 10.000 van hen kozen voor de route via Belarus naar Europa. Volgens hulpverleners maken ze driekwart uit van alle vluchtelingen en migranten die probeerden illegaal de EU-grens over te komen. Vrouwen en kinderen maakten 40 procent uit van het totaal.

Tal van Koerdische gezinnen hebben hun huis en auto verkocht om de reis te betalen. De trip wordt verkocht als een mooie packagedeal voor zo’n 3000 euro per persoon, inclusief reis, verblijf en een visum voor Belarus.

Maar voor veel Iraakse Koerden bleek de reis minder veilig dan ze dachten. Belarussische grenswachten probeerden migranten de grens met Polen (en dus met de Europese Unie) over te duwen, waar de migranten vervolgens door de Polen werden teruggejaagd.

Nog steeds bivakkeren in de bossen van het grensgebied honderden mensen in de kou. Ze blijven proberen om een gat in de Poolse grensverdediging te vinden. In een pakhuis in Belarus wachten nog eens zo’n 2000 mensen op wat er gaat gebeuren. Belarus beweert immers dat Duitsland bereid is duizenden mensen op de vlucht op te nemen.

Soms lukt het toch om elders de Europese Unie binnen te komen. Een deel van de gevluchte Koerden kwam terecht in het Franse Calais, waar ze wachten op een overtocht van het Kanaal, naar Dover. Het is een riskante route: onlangs kwamen 31 mensen om toen hun rubberboot zonk. Het merendeel van hen was, alweer, Koerd.

Je moet er wel geld voor hebben. Een van de Iraaks-Koerdische overlevers vertelde aan onderzoekers dat 8700 euro had besteed voor de trip naar de Poolse grens en vervolgens de reis door Duitsland naar Frankrij. Voor de Kanaaltrip telde hij nog eens 2500 tot 3000 euro neer aan mensensmokkelaars.

De Koerden zien vooral dat het vroegere stadgenoten in Europa beter afgaat, terwijl hun eigen lonen alleen maar dalen.

Andere Iraakse Koerden hielden het onderweg voor bekeken. Meestal omdat het geld op was, of omdat ze bij de schermutselingen met de grenswachten alles waren kwijtgeraakt. In enkele weken tijd repatrieerden de Iraakse autoriteiten naar eigen zeggen ruim 3500 Irakezen, met speciaal daarvoor ingelegde vluchten. Die kwamen weer naar Irak via de Koerdische hoofdstad Erbil, waar de meeste terugkeerders uitstapten.

Terug in Irak is de situatie voor gevluchte Koerden vaak niet veel beter. Een teruggekeerd jezidigezin kon bij aankomst in Erbil niet eens de taxirit terug naar hun opvangkamp bij Duhok betalen. Toch zeggen velen dat ze tegen hun zin door de Belarussische autoriteiten op het vliegtuig zijn gezet. De meesten bezweren dat ze het opnieuw gaan proberen zo gauw ze hun schulden hebben weten af te betalen.

Vertrek of verzet

De officiële reden die de Koerdische overheid geeft voor de uitstroom is dat de Iraakse Koerden misleid worden door smokkelaars. Maar de Koerden zien vooral dat het vroegere stadgenoten in Europa beter afgaat, terwijl hun eigen lonen alleen maar dalen.

De situatie verslechterde toen de regering in Bagdad in 2014 de geldkraan dichtdraaide, omdat Koerden weigerden hun olie-inkomsten af te dragen.

Koerdistan is niet meer dezelfde plek als tien jaar geleden, waar velen toen uit Europa terugkeerden om te helpen bij de opbouw. Toen waren Koerden trots op wat er was bereikt en groeide de economie jaarlijks met tien procent. Maar terreurgroep IS kwam, en de strijd en de opvang van vluchtelingen kostten miljarden.

De situatie verslechterde toen de regering in Bagdad in 2014 de geldkraan dichtdraaide, omdat Koerden weigerden hun olie-inkomsten af te dragen. Dat conflict duurt nog steeds voort, al komt er wel weer wat geld uit Bagdad. Ambtenaren die al lange tijd geen loon meer kregen, krijgen daar nu toch een deel van. Hun spaarcenten uit de goede tijden zijn inmiddels op.

Daarmee gaat de keuze voor velen nu tussen flight or fight: vertrekken of je verzetten. ‘Dat mensen naar Belarus gaan, of gaan demonstreren hier, dat zijn twee verschillende reacties op hetzelfde probleem’, zegt ook Kamal Chomani, een Koerdische journalist en analist die zelf in Duitsland woont, na bedreigingen vanwege zijn kritische artikels.

‘Als je naar deze twee groepen Koerden luistert, hebben ze het over hetzelfde: cliëntelisme, nepotisme, autoritarisme, over hoe de twee partijen de interne markt en de overheidsinstellingen hebben gemonopoliseerd. En over hoe je zonder de juiste relaties totaal geen mogelijkheden hebt.’

‘Nu zien de studenten dat Europa geen oplossing is. Ze zien dat het genadig noch genereus is.’

Volgens Chomani droeg de situatie aan de Poolse grens bij tot de protesten in Iraaks-Koerdistan. ‘De studenten hoopten dat ze op een gegeven moment Koerdistan zouden kunnen verlaten. Maar nu realiseren ze zich dat Europa geen oplossing is. Want ze zien dat het genadig noch genereus is.’

Ze zitten klem, want ze willen ook geen onderdeel worden van het systeem waarvan alleen de partijen en de families beter worden, zegt de journalist. ‘Ze kunnen in de cafés gaan drinken of een waterpijp roken, of ze kunnen gaan betogen.’

Een nieuwe migratieroute

De laatste gegadigden voor de Belarusroute druppelen het land nog binnen via Moskou en Dubai, maar dat houdt op. Ook de route via Turkije naar Griekenland lijkt nauwelijks nog een optie, vanwege de volle opvangkampen, het gevaar en de ordediensten die mensen terug de grens over duwen zonder dat ze asiel kunnen aanvragen. En migranten op de route via Bulgarije stranden aan de grens tussen Bosnië en Kroatië.

Toch houden de filmpjes van de ontberingen noch de doden mensen tegen. Smokkelaars spelen daarop in door nieuwe routes te zoeken. Volgens de Lutka Foundation is er nu een alternatief: via Turkije door de Ionische Zee naar Italië.

Dat gaat soms mis, zoals bij de boot vol Koerden die in Libische wateren terecht kwam. Na twee maanden gevangenschap in Libië wist de Lutka Foundation hen onlangs terug te halen naar Koerdistan.

De regering in het thuisland reageert op de opstanden en de uitstroom met gesprekken met studenten en beloften voor hervormingen. Maar journalist Kamal Chomani stelt vast dat de politieke leiders in Koerdistan zich niet echt raad weten met de crisis.

‘Ze zijn zelf de crisis. Want het economische model dat de KDP en PUK hebben gecreëerd, draait om hun eigen belangen en die van hun families en elites. Iedere verandering heeft gevolgen voor het politieke model, en dat kan alleen overleven door het corrupte, cliëntelistische systeem dat ze hebben gecreëerd. Om te overleven, moeten ze corrupt zijn, want daarop is alles gebaseerd.’