Von der Leyens "Green Deal" voor Europa schiet tekort

Ursula von der Leyen, toen nog als Duits minister van Defensie

Arno Mikkor (EU2017EE) (CC BY 2.0)

Hoe komt het dat de EU kan investeren om banken en de euro te redden, maar niet het klimaat? De nieuwe voorzitter van de Europese Commissie belooft een ‘Green Deal’ voor Europa, maar volgens critici schieten haar voorstellen tekort. ‘Terwijl de Europese Centrale Bank geld pompte in de financiële markten, vragen we ons af hoe we de klimaattransitie moeten financieren.’

Ursula von der Leyen moest groots uitpakken om Europarlementsleden te overtuigen haar het vertrouwen te geven als president van de Europese Commissie voor de volgende vijf jaar. In haar speech voor het Parlement beloofde ze om van Europa ‘het eerste klimaatneutrale continent op aarde te maken tegen 2050’.

‘In de eerste honderd dagen van mijn aanstelling zal ik een Green Deal voorstellen. Ik zal een Duurzaam Europees Investeringsplan creëren en delen van de Europese Investeringsbank omzetten in een Klimaatbank. Dit zal één biljoen euro vrijmaken in het volgende decennium.’

Jonas Van der Slycken, doctoraatsonderzoeker in de sociale ecologische economie (UGent), reageert afwachtend. ‘Von der Leyen geeft gehoor aan de verzuchtingen van bewegingen voor duurzaamheid en sociale rechtvaardigheid door koolstofneutraliteit en een rechtvaardige klimaattransitie in haar visietekst op te nemen. Maar het is nog maar de vraag of de voorgestelde maatregelen voldoende tegemoet komen aan de bezorgdheden van deze bewegingen.’

‘Een studie van de Europese commissie maakte de schatting

dat Europa voor de ecologische transitie één biljoen zou moeten spenderen per jaar’

Het gebrek aan financiering zou een belangrijk mankement zijn in de plannen van Von der Leyen. Van der Slycken: ‘Een studie van de Europese Commissie maakte de schatting dat Europa voor de ecologische transitie één biljoen zou moeten spenderen per jaar. Dus die één biljoen die Von der Leyen belooft over de periode van tien jaar lijkt gigantisch veel, maar in perspectief is het nog steeds onvoldoende.’

Stanislas Jourdan, hoofd van de ngo Positive Money Europe, legt de vinger op de zere wonde. ‘De EU was sowieso al van plan om 500 miljard te investeren via het project investEU, en nog eens 500 miljard via het EU-budget. Het is mogelijk dat Von der Leyen enkel doelde op deze investeringen en dat er dus niets extra bijkomt voor klimaatinvesteringen.’

Intussen pleiten steeds meer economen voor een radicale omwenteling van het macro-economisch beleid van de EU, waarbij investeringen voor een ecologische transitie drastisch de lucht in gaan.

De ecologische transitie financieren

De organisatie Positive Money Europe pleit er al langer voor om Europese investeringen voor de ecologische transitie sterk te laten stijgen. Volgens Jourdan kan dit door de doelstellingen van Europese Investeringsbank (EIB) grondig te hervormen.

‘Eerst en vooral moet de Europese Investeringsbank (EIB) veel meer investeren in ecologische projecten’, zegt Jourdan. ‘Daarvoor kan en moet ze de opportuniteit van de extreem lage intrestvoet grijpen, die is quasi nul procent of zelfs minder dan nul. Door de lage intrest kan de EIB nu heel goedkoop lenen van de financiële markten, en dus ook goedkoop investeren.’ Op deze manier zou de Europese investeringsbank projecten kunnen financieren die een belangrijke maatschappelijke meerwaarde hebben maar ook een groter risico op verlies.

‘Ten tweede moet de EIB zich volledig richten op een klimaatvriendelijke financiering van economische projecten. Momenteel investeert de EU nog steeds in schadelijke fossiele brandstoffen.’ De EU lokte protest uit door de bouw te financieren van de Trans-Adriatische pijpleiding, die gas zou vervoeren vanuit Azerbeidjan naar Zuid-Europa. Critici waarschuwen dat Europa zo nog decennia lang zou vasthangen aan fossiele brandstoffen.

‘De Europese Investeringsbank moet zich volledig richten op een klimaatvriendelijke financiering van economische projecten’

Sommige economen benadrukken dat dit niet voldoende zal zijn. De Europese investeringsbank blijft sterk afhankelijk van privaat kapitaal, dat uiteindelijk winst wil maken op zijn investeringen. Van der Slycken zegt dat het niet voldoende zal zijn om enkel projecten te financieren die een opbrengst kunnen maken. Om echt effectief te zijn moet de Green Deal afstappen van de doelstelling om economische groei te creëren, zo stelt hij.

‘Er zijn publieke goederen die niet snel in een winstdynamiek passen maar die wel een positieve sociale en ecologische impact hebben. Dit is bijvoorbeeld het geval bij het openbaar vervoer of het herstel van stadsbossen en ecosystemen. De overheid zou hiervoor een meer voorname rol moeten opnemen.’

‘Neem het herstel van de ecosystemen, zowel in de stad als het platteland. In stedelijke contexten zit je met hitte-eilandeffecten, waardoor bepaalde plaatsen in de stad oververhit geraken. De overheid moet het initiatief nemen om daar bomen planten. Die beschermen de inwoners tegen de hitte door te zorgen voor koelte. Het kan niet de bedoeling zijn dat burgers hiervoor zelf moeten opdraaien door zich energievretende airco’s en ventilatoren aan te schaffen.’

Geld drukken voor het klimaat

Verschillende economen, waaronder Paul De Grauwe, stellen daarom voor dat de Europese Centrale Bank (ECB) geld creëert om deze groene niet-winstgevende investeringen te doen. Dat is niet zo gek als het klinkt.

Volgens Jourdan bewees de ECB zelf dat een creatiever monetair beleid mogelijk is. ‘Terwijl de ECB 2,5 biljoen euro injecteerde in de economie zonder haar doelstellingen te halen, voeren we een debat over hoe we de ecologische transitie moeten financieren. Het is een stuitende paradox dat we het hier amper over hebben.’

In 2015 begon de ECB met het programma om zo’n 2,5 biljoen euro te pompen in het financiële systeem om de banken en de euro overeind te houden, het zogenaamde Quantitative Easing of QE. Dat deed ze voornamelijk door overheidsobligaties over te kopen van private banken. De ECB hoopte dat dit geld via de financiële markt door zou sijpelen naar de reële economie in de vorm van investeringen en jobs. QE zorgde er zo voor dat het financiële systeem stabiliseerde en dat de intrestvoeten laag bleven.

Het programma van de ECB om 2,5 biljoen euro in het financiële systeem te pompen, bleek vooral goed voor mensen met veel kapitaal

Maar in tegenstelling tot wat de Europese Centrale Bank verwachtte, vloeide het geld amper door naar de reële economie. Omdat er weinig investeringen in de reële economie kwamen, bleef de inflatie ruim beneden twee procent – de belangrijkste doelstelling van de ECB. In plaats daarvan sijpelde het geld vooral door naar aandelen en bezittingen zoals vastgoed. De prijzen van aandelen, obligaties en vastgoed gingen sterk de hoogte in. QE bleek vooral goed voor mensen met veel kapitaal en vergrootte de economische ongelijkheid in Europa.

Van Der Slycken vertelt dat QE de rol van geld fundamenteel in vraag stelt. ‘De ECB pompt geld in de financiële markten, zonder garanties te geven dat dat geld geïnvesteerd zal worden in groene of sociale projecten’, zegt Van der Slycken. ‘Maar we zouden geld ook kunnen zien als een publieke grondstof, waarbij we op democratische manier beslissen wat er met dat geld zal gebeuren.’

‘De overheid zou investeringen kunnen sturen, zodat we beter weten waarin we als samenleving investeren en beter maatschappelijke doelstellingen kunnen realiseren. We kunnen dat geld inzetten in milieuprojecten of sociale rechtvaardigheid. We zouden ermee kunnen investeren in openbaar vervoer, het herstel van ecosystemen en gezondheidszorg.’

Quantitative easing voor de reële economie wordt geassocieerd met ‘helikoptergeld’.

Positive Money Europe (CC BY-SA 4.0)

Nog even wachten voor alternatief beleid

Volgens Tomas Wyns, doctoraatsonderzoeker aan het Instituut voor Europese Studies (VUB), ontwikkelen de economische alternatieven zich op hetzelfde moment dat de klimaatactivisten de druk opvoeren. ‘Door de klimaatproblematiek – en door de financiële crisis – denken verschillende nieuwe economen in de richting van een nieuwe economie.’

Hoewel deze ideeën nog onvoldoende invloed hebben gehad op het Europese beleid, tonen de aankondigingen van Ursula von der Leyen wel dat verandering mogelijk is in de Europese Unie. Hetzelfde geldt voor de ECB, waar met Christine Lagarde voor het eerst een niet-econoom aan het hoofd van de organisatie zal staan. Jourdan: ‘Het is goed dat er nu een politicus president wordt van de Europese Centrale Bank, want het bewijst dat de beslissingen van Centrale Bank politiek zijn.’

‘Nu is de tijd dat de ECB zich ongemakkelijke vragen begint te stellen’

In het beste geval leidt dit tot meer reflectie over het economisch beleid in Europa. ‘Nu is de tijd dat de ECB zich ongemakkelijke vragen begint te stellen’, zegt Jourdan. ‘Hoe komt het dat de instrumenten van de ECB niet meer lijken te werken? Wat is de rol van de centrale bank en wat moeten haar prioriteiten zijn? Dit debat mag niet enkel binnenskamers gebeuren, maar moet plaatsvinden in de publieke sfeer.’