Vrije samenleving vecht terug tegen groeiend autoritarisme in Centraal-Europa

Van links naar rechts in wijzerzin: Ivan Bartoš, Zuzana Petková, Marta Lempart en György Zsombor

© Xander Stockmans

In Tsjechië treedt de allereerste piratenpartij ter wereld toe tot een regering. In 2019 sprak Pieter Stockmans voor MO* met 4 Europeanen die het in hun land opnemen tegen autoritaire populisten. Eén van hen was de Tsjechische Piratenpartij-voorzitter Ivan Bartoš, die toen de wens uitsprak die zijn partij vandaag kon waarmaken. ‘Een populist bestrijd je alleen met inhoudelijke oppositie op basis van onderzoek.’

Centraal-Europa, bakermat van autoritaire populisten? Deze vier Europeanen hebben in ieder geval de handschoen van David opgenomen tegen Goliath. Ze doen autocraten beven en bewijzen dat de democratie in de Visegrádlanden Hongarije, Polen, Slowakije en Tsjechië véél levendiger is dan we aan deze kant van de Rijn vaak denken.

• [Tsjechië: Bartos tegen Babis](#German Malkov)

• [Slovakije: Petková tegen Maffia](#Andrej Potapov)

• [Hongarije: Zsombor tegen Orbán](#Mikhail Judin en Olga Yakovleva)

• [Polen: Lempart tegen PiS](#Victor Kapitanov)

Tsjechië: Bartoš tegen Babiš

De ethische hackers van het politieke systeem

Ivan Bartoš, voorzitter van de Tsjechische Piratenpartij

© Xander Stockmans

Ivan Bartoš draagt zijn dreadlocks over een gladgestreken hemd. Aan zijn bureau in het parlement kijkt hij uit op het historische pleintje van het stadsdeel Malá Strana, op de linkeroever van de Moldau. Overal hangen piratenposters.

In 2017 leidde Bartoš, afkomstig uit een stadje aan de Tsjechisch-Duits-Poolse grens, zijn Piratenpartij naar een mirakel: een half jaar voor de verkiezingen haalden ze in de peilingen slechts 3%, maar uiteindelijk werden ze de derde partij.

22 piraten legden de eed af in het parlement. Nog eens een jaar later kaapten ze de burgemeesterspost van hoofdstad Praag weg. Met in totaal 388 verkozenen in het hele land heeft de Tsjechische Piratenpartij de meeste verkozenen van alle Piratenpartijen ter wereld.

Hun opmars is onlosmakelijk verbonden met die van miljardair Andrej Babiš, de beruchtste zakenman van Tsjechië. Toen Bartoš op zijn negende de Fluwelen Revolutie van 1989 meemaakte, had Babiš er al een carrière als informant tijdens het communistische regime op zitten. Daarna wedijverde Babiš met de maffia om monopolies in de landbouwsector te verwerven.

In 2011 richtte hij zijn eigen partij op om zijn imperium veilig te stellen. Dat kon hij waarmaken omdat vele Tsjechische kiezers zo walgden van de corruptie van de traditionele partijen dat ze massaal voor Babiš’ nieuwe partij stemden.

‘Ik ga de hele boel uitmesten, drain the swamp’, luidde zijn politieke boodschap immers. In 2014 werd Babiš minister van Financiën. In 2017 premier.

Bartoš is Babiš’ ergste nachtmerrie. Hij overtuigt al 16% van de Tsjechen dat zij de échte corruptiebestrijders zijn. Corruptie bestrijden deden ze al toen Babiš zijn connecties binnen de politie en de sociaaldemocratische partij nog gebruikte om concurrentie uit te schakelen.

Eenmaal gezeten in het pluche van het parlement gaf Bartoš zijn baan als software-architect bij Deutsche Telekom op – en daarmee ook zijn riante loon.

De Piraten namen getalenteerde data-experten in dienst die begonnen te graven in Babiš’ zaakjes. In het bedrijfsregister van buurland Slovakije vonden ze dat Babiš als minister, en dus als verdeler van de Europese landbouwsubsidies, eigenaar was gebleven van het bedrijf dat de subsidies ontvangt.

Lees ook
Tsjechische premier en miljardair Andrej Babiš moet 17 miljoen euro terugbetalen aan de EU

Met in totaal 388 verkozenen in het hele land heeft de Tsjechische Piratenpartij de meeste verkozenen van alle Piratenpartijen ter wereld.

Juli 2018. De nieuwe Financiële Verordening van de EU verduidelijkt de definitie van belangenconflicten. Bartoš toont een grafiek in het parlement: sinds Babiš minister van Financiën werd, zag zijn bedrijf de subsidies elk jaar stijgen.

September 2018. De Piraten dienen samen met Transparency International een klacht in bij de Europese Commissie. Wel drie eurocommissarissen zijn in rep en roer.

Bartoš krijgt een uitgelekte nota van de juridische dienst van de Commissie in handen: de Europese wetgeving inzake belangenconflicten is geschonden. Hij lekt het aan de media en brengt de regering van Babiš bijna ten val.

Februari 2019. Bartoš is een wat vreemde eend in de bijt op de jaarlijkse veiligheidsconferentie in München. Hij spreekt eurocommissaris Oettinger aan, die hem belooft dat het auditrapport van de Commissie nog voor de Europese verkiezingen zal komen. Maar Bartoš vreest een doofpotoperatie.

Bartoš weet dat ze hun electoraat in het hele land moeten uitbreiden om echt invloed te hebben. ‘Ik ben de hele tijd in het veld. Kiezers die op populisten stemmen beschuldig ik niet. Je moet houden van de samenleving die je wilt veranderen. Dit zijn ónze potentiële kiezers. Na mijn televisiedebatten met de ultranationalisten komen mensen naar me toe om te zeggen dat ze een vergissing begingen door op hen te stemmen.’

‘Onze boodschappen vereenvoudigen we tot de absolute essentie. Babiš heeft niet eens een programma, stel je voor. Maar bij ons weet je tenminste dat achter de eenvoudige boodschap echte kennis zit. Anders zouden we de zoveelste propagandabullshitters zijn.’

‘In plaats van alleen maar hysterisch te roepen in de media, voeren wij een inhoudelijke oppositie gebaseerd op onderzoek. Zo bestrijd je een populist zonder hem te versterken. Ik ben niet radicaal als ik niet 150% zeker weet dat we de feiten beet hebben.’

Bij elke peiling stijgen de piraten. Ze willen toetreden tot de volgende regering van Tsjechië.

Update 18 november 2021

De Tsjechische Piratenpartij treedt toe tot de nieuwe regering van Tsjechië. 82 procent van de leden van de partij stemde in met regeringsdeelname nadat de progressieve alliantie ‘Piraten en Burgemeesters’ derde was geëindigd in de parlementsverkiezingen van 9 oktober.

De partij van uittredend premier Andrej Babiš was verrassend niet als grootste uit de bus gekomen. Maar wel een liberaal-conservatieve alliantie van drie partijen, die de regering kon vormen en met de ‘Piraten en Burgemeesters’ in zee ging.

De Piratenpartij wordt verantwoordelijk voor de belangrijke ministerpost van Buitenlandse Zaken. Daarmee zullen ze het EU-voorzitterschap voor Tsjechië in de tweede helft van 2022 in goede banen leiden. Ze willen met Tsjechië ‘terugkeren naar een internationaal beleid op basis van Europese waarden’.

Bartoš zelf wordt verantwoordelijk voor Regionale Ontwikkeling, al jarenlang het strijdtoneel van de Piraten. Ze deden meer dan welke andere oppositiepartij ook om de corruptie van premier Babiš met Europese subsidies voor regionale ontwikkeling te onthullen.

‘Wij zullen actief werken aan een transparant en doeltreffend systeem voor de verdeling van Europese subsidies en aan een zinvol en efficiënt gebruik van Europese middelen’, klinkt het in een eerste reactie. Bovendien krijgen ze de ministerpost van een van hun absolute stokpaardjes: Digitalisering.

Met de Tsjechische Piratenpartij komt een groene partij in de regering van een Centraal-Europees land. In het Europees Parlement behoren ze tot de groene fractie. ‘Het regeerakkoord beschouwt de Green Deal als een kans om de Tsjechische economie aanzienlijk te moderniseren en de levenskwaliteit te verhogen, door te investeren in de duurzame ontwikkeling van schone en hernieuwbare hulpbronnen en door gebruik te maken van de circulaire economie’, klonk het.

De afgelopen jaren vonden in Tsjechië historische protesten tegen premier Andrej Babiš plaats, de grootste protesten sinds de Fluwelen Revolutie van 1989. Babiš beet steevast van zich af tegen een levendige civiele samenleving, maar delft nu toch het onderspit.

De Tsjechische Piratenpartij was al de grootste piratenpartij van Europa. In hoofdstad Praag leveren ze de burgemeester. Nu worden ze de allereerste piratenpartij ter wereld die toetreedt tot een regering.

Slovakije: Petková tegen Maffia

Journalisten, boeren en burgers verenigt u!

Suzana Petková, oprichtster van het journalistencollectief #AllForJan en directrice van Stop Corruptie

© Xander Stockmans

Honderden mensen pakken samen in de hal van het hippe culturele centrum van Košice. Er hangt elektriciteit in de lucht. De eerste vrouw! De jongste ooit! Eén van ons! Plots stapt Zuzana Čaputová onwennig het podium op. Het anticorruptiefestival van de ngo Stop Corruptie is nochtans haar natuurlijke habitat.

Twee weken eerder, op 30 maart 2019, had de strijdlustige anticorruptieadvocate de presidentsverkiezingen gewonnen. Het kleine Slovakije was wereldnieuws. Activisten hadden de macht gegrepen.

Slovaken in het oosten van het land, in de greep van corrupte leiders en maffia die profiteren van de Europese landbouwsubsidies, willen nu van haar horen dat aan de wurgende corruptie weldra een einde zal komen. Lokale journalisten stonden te dringen, maar Čaputová weigerde elk interview.

De andere Zuzana kreeg minder aandacht: Zuzana Petková, onderzoeksjournaliste en directrice van Stop Corruptie. Zij had nochtans de grootste protestbeweging in de recente geschiedenis van Slovakije, en dus de verkiezing van Čaputová, mee mogelijk gemaakt.

Februari 2018. Na de moord op journalist Jan Kuciak lanceerde Petková het journalistencollectief #AllForJan. Journalisten van verschillende media gingen samen aan de slag met Kuciaks nota’s over landbouwsubsidiefraude die hem het leven hadden gekost.

Burgers waren overal in het land spontane avondwaken voor Kuciak begonnen: de kiem van de protestbeweging “Voor een Eerlijk Slovakije”, die tienduizenden mensen op de been zou brengen.

Meer lezen

Anticorruptieactiviste Zuzana Čaputová ingehuldigd als president van Slovakije

Een alliantie tussen journalisten, ngo’s, boeren en burgers bracht fraude met Europese landbouwsubsidies hoog op de politieke agenda. Premier Fico moest opstappen.

Ondertussen opende het adviesbureau Sober Consulting in Košice een e-mailadres waar boeren meldingen konden doen van hoe ze het slachtoffer waren geworden van intimidatie door financiële groepen die hun subsidies willen wegkapen. In het begin kregen ze weinig respons. De angst was te groot.

Maar Sober Consulting kreeg een geniaal idee: via Zuzana Petková brachten ze de boeren uit het oosten in contact met de journalisten in het verre Bratislava. Andrej Ban, journalist bij Dennik N, was de eerste die zelf de verhalen te velde ging zoeken.

Zijn artikels deden veel stof opwaaien. Een aantal lagere ambtenaren werd ontslagen, maar het belangrijkste effect was de bewustwording. Burgerprotesten zwollen aan en die steun hielp een aantal boeren over de angstgrens. Sober Consulting hielp hen bij de organisatie van een boerenprotest.

Vijfhonderd boze boeren trokken met hun tractoren van oost naar west om de hoofdstad te blokkeren. Daar kregen ze de steun van de burgerbeweging. Stadsjongeren verbroederden met boeren. Deze alliantie tussen journalisten, ngo’s, boeren en burgers bracht fraude met Europese landbouwsubsidies hoog op de politieke agenda. Premier Fico moest opstappen.

Een delegatie van het Europese Parlement kwam naar het oosten van Slovakije om er boeren te ontmoeten. De eerste politici die de boeren daar ooit hadden gezien.

Sommige boeren zeiden dat ze uit pure frustratie en woede voor de nationalisten zouden hebben gestemd. Overal hangen verkiezingsposters met de boodschap “Minder Brussel”. Een slogan bedoeld om de boeren op te zetten tegen de instanties die hen beschermen tegen corruptie? Maar sinds het bezoek van de Europarlementsleden willen ze juist méér Brussel.

Deze grote veranderingen werden mogelijk gemaakt door de progressieve ondernemer Miroslav Trnka, een van de rijkste Slovaken. Zijn bedrijf Eset is wereldwijd gerenommeerd in de IT-sector. Hij steunt de ngo Stop Corruptie, de krant Dennik N en Čaputová’s partij Progressief Slovakije.

Met Trnka’s geld kan Petková met Stop Corruptie de advocatenkosten van klokkenluiders betalen, zodat die zich veilig voelen. In Centraal-Europa zijn er ook rijken die, gealarmeerd door de machtsgreep van autocraten, hun geld op een andere manier politiek aanwenden.

Hongarije: Zsombor tegen Orbán

De overlevende dino’s van de vrije pers

György Zsombor, journalist en hoofdredacteur van het Orbánkritische dagblad Magyar Hang

© Xander Stockmans

10 april 2018. Ophef bij Magyar Nemzet, “Hongaarse Natie”, een van de oudste rechts-conservatieve kranten van het land. Opgericht in 1938 en altijd vlammend kritisch voor socialistische regeringen voor en na de val van het communisme. De journalisten keken elkaar vol ongeloof aan. Zij, die de krant de voorbije twintig jaar elke dag hadden gemaakt, stonden op straat.

Twee dagen eerder had de partij van premier Viktor Orbán een derde verkiezingsoverwinning met tweederdemeerderheid op rij gefabriceerd. De eigenaar van Magyar Nemzet, de steenrijke oligarch Lajos Simicska, besloot de krant te sluiten.

De mediaoorlog daarachter was de komeetinslag van de Hongaarse politiek. Daarna begon het grote uitsterven van de vrije pers. György Zsombor is een overlevende dinosaurus.

In 2015 had Simicska zich tegen zijn vriend Orbán gekeerd. Hij gaf de journalisten vrij spel om kritisch te berichten. De helft van de redactie koos de kant van Orbán en stapte op. Zsombor bleef wél bij Magyar Nemzet. Dat zijn positie kwetsbaar was, wist hij.

Je wilt niet in een oorlog met Viktor Orbán belanden. Staatsbedrijven trokken alle advertenties terug. De voormalige hoofdredacteur stuurde brieven naar de lezers dat ze hun abonnement moesten opzeggen omdat de krant in vijandige handen was gevallen. En in de propagandamedia klonk het overal: nationale verraders.

Toch was het een bevrijding om over corruptie te kunnen schrijven: ‘We hadden niet op Fidesz gestemd om corruptie en autocratie te krijgen.’ Maar onder het logo van Magyar Nemzet was die vrijheid geen lang leven beschoren.

Op 11 april 2018 verscheen de laatste officiële editie met een boodschap aan de lezers. Maar van opgeven wilde Zsombor niet weten. Een dag later verzamelde hij twintig collega’s om zich heen.

‘György, dit is het einde van de vrije pers! Zelfs de eilandjes journalistiek in de zee van propaganda zullen weldra zinken’, zeiden sommigen hem. ‘Ik heb een gezin en leningen bij de bank!’ klonk het bij anderen. Ze gingen bij de propagandamedia aan de slag, voor financiële zekerheid.

14 april 2018. De naam en het lezersbestand van Magyar Nemzet mocht Zsombor niet meenemen. Toch drukten ze nog één krant onder de naam, illegaal dus. Een “Zamizdat”-editie.

8 mei 2018. ‘En de geest van Magyar Nemzet leeft verder’, kopte de allereerste editie van Magyar Hang, “Hongaarse Stem”, naast een foto van een betogende massa met de Hongaarse vlag. Maar daar moest Zsombor de lezer nog van overtuigen.

Lees ook

Márta Pardavi: ‘De democratie zelf staat op het spel, en niet alleen in Hongarije’

Daar stonden ze dan, de journalisten van wat ooit de grootste pro-Orbán-krant van het land was. Op straat. Gratis kranten uit te delen.

Daar stonden ze dan, de journalisten van wat ooit de grootste pro-Orbán-krant van het land was. Op straat. Gratis kranten uit te delen. Sommige voorbijgangers liepen schichtig weg als Zsombor vertelde dat zij de vrije pers waren. Vrij. Een woord dat angst inboezemt in Hongarije. De eerste drie maanden maakten de twintig journalisten twaalf edities tegen een loon van nul euro. Zsombor ging naarstig op zoek naar bereidwillige adverteerders.

Maar ook al werd Magyar Hang snel een van de meest gelezen kranten van het land, gedrukt in 10.000 exemplaren, geen enkel bedrijf wilde adverteren. ‘U moet begrijpen dat wij niet kunnen adverteren in uw krant; de financiële steun van de regering is belangrijker voor ons’, zei een manager van de Duitse autogigant Mercedes.

Hongarije, het land waar Viktor Orbán adverteren in “onvriendelijke” media verliesgevend maakte door te dreigen met de intrekking van riante belastingvoordelen. Zelfs om een bereidwillige drukkerij te vinden, moest Zsombor naar het Slovaakse Bratislava.

10 april 2019. De drone vliegt hoog boven het oude redactiegebouw. De deuren zijn gesloten en het gebouw ziet er al wat verwaarloosd uit. Veertig ex-medewerkers kijken breed lachend de lucht in. De foto is voor de annalen. Voor het eerst sinds toen zijn ze weer samen, om te toasten op Magyar Nemzet.

De volgende dag gaat Zsombor weer aan zijn bureautje zitten, tussen de krantenstapels van de inmiddels al vijftig edities van Magyar Hang. Hij begint te tikken aan een e-mail voor de lezers. Zsombor zamelt geld in om overal te lande lokale journalisten aan het werk te zetten. Om lokale corruptie te onderzoeken, buiten Boedapest, waar de Hongaar niks anders te zien krijgt dan de eindeloze propaganda over migranten. Alle kranten, televisiestations en radiostations zijn er in handen van de regering.

Ook een vernieuwd Magyar Nemzet bezingt inmiddels het wedervaren van de grote leider, onlangs nog in Trumps Witte Huis. Misschien had hij het over zijn mediamodel voor autoritaire populisten. Maar Zsombor is al bezig met de volgende tegenaanval van de vrije pers.

Polen: Lempart tegen PiS

Opgepast! Hier komen de burgers!

Marta Lempart, oprichtster van de succesvolle “Nationale Vrouwenstaking” en vrouwenrechtenactiviste

© Xander Stockmans

Altijd op 1 mei marcheren Poolse ultranationalisten door Warschau en scanderen ze ‘Dood aan de vijand!’ Het vuurwerk dat ze afsteken kleurt de lucht vuurrood. Maar op 1 mei 2018 kleurde de lucht boven Warschau roze.

Onder een roze rookgordijn gingen de vrouwen van de Nationale Vrouwenstaking in het midden van de straat zitten. Armen in elkaar gehaakt. Op elke wang twee zwarte strepen. ‘Hitler Kaputt’ op hun spandoek. De politie probeerde hen weg te sleuren, maar steeds meer mensen gingen achter hen zitten. De nationalisten – met embleem van SS-Sturmbrigade Dirlewanger – kwamen er niet doorheen.

Het begon anderhalf jaar eerder met het wetsvoorstel over een totaal verbod op abortus. Marta Lempart, een vrouw die de rechten van gehandicapten verdedigde maar nog nooit aan een straatprotest had deelgenomen, zag een Facebookbericht van actrice Krystyna Janda.

Die opperde het idee van een nationale vrouwenstaking. Naar het voorbeeld van de wereldberoemde IJslandse vrouwenstaking van 24 oktober 1975, toen 90% van de vrouwen niet ging werken.

Het land viel stil. Lempart stelde het voor aan de burgerbeweging KOD. De reactie van hun vrouwelijke leider was bepalend voor de toekomst van het Poolse burgerprotest: ‘Vrouwen kunnen hun vagina toch schrapen als ze zwanger zijn?’ Toen werd het protest radicaler en progressiever.

Tijdens een betoging tegen het abortusverbod riep Lempart tot de staking op. Thuis maakte ze meteen het Facebook-evenement “Poolse Vrouwenstaking” aan. Op maandag 3 oktober 2016 legden 200.000 vrouwen in heel het land het werk neer en hielden ze een protest, in het zwart gekleed. De dag ging de geschiedenis in als Zwarte Maandag.

Lemparts geheim: mensen die wilden deelnemen, mochten zelf beslissen waar ze zouden protesteren en wie het zou organiseren. Lempart gaf hen enkel tips over hoe een protest te organiseren, en het logo van de Vrouwenstaking.

Het meest verrast was Lempart door gewone vrouwen die de handschoen opnamen in kleine stadjes als Węgorzewo. Sinds mensenheugenis had geen hond nog betoogd in dit stadje van 10.000 inwoners aan de Russische grens.

Niemand spreekt er met elkaar over politiek. De droom van verandering leeft versplinterd achter gesloten deuren. Eliza, Jolanta, Anna en Anna kenden elkaar niet, maar Lemparts vrouwenstaking bracht hen samen.

Op 3 oktober 2016 legden 200.000 vrouwen in heel het land het werk neer en hielden ze een protest. Als priesters hadden gezwegen, was de Vrouwenstaking nooit uitgegroeid tot een emancipatiebeweging.

Lees ook

**Deze (buiten)gewone moeder zet Polen op zijn kop**Met vele creatieve acties maakten ze protest zichtbaar. En als dat kan in Węgorzewo, waarom niet elders? Over het hele land vonden wel duizend evenementen plaats, in grote en kleinere steden. De regering was minder bezorgd over de vele stakers in de grote steden dan over het sneeuwbaleffect van enkele kleine stadjes bij hun traditionele achterban, zegt Lempart. Drie dagen later werd het wetsvoorstel afgevoerd.

De Nationale Vrouwenstaking heeft nu 450 lokale organisatoren in heel Polen. Hadden de priesters gezwegen, was de Vrouwenstaking nooit uitgegroeid tot een nationale emancipatiebeweging. Maar in vlammende preken van de kansel vielen ze de lokale organisatoren aan.

Zo gaven ze de vrouwen telkens opnieuw de kans om zichtbare acties te organiseren, steeds vaker gericht tegen de Kerk zelf. Dit werd de tweede adem van de Vrouwenstaking.

Lemparts onvermoeibare bewegingswerk creëerde een opening voor stevig verzet tegen de Kerk. Daarin sprong Wiosna, de nieuwe progressieve partij van Robert Biedroń die opkomt voor de seculiere staat. Zonder Vrouwenstaking geen Wiosna, zegt Biedroń zelf. Met het fonds ‘Meisjes Komen Op!’ traint Lempart nu om vrouwen om deel te nemen aan de verkiezingen.

Vooral bij Wiosna staan veel vrouwen op verkiesbare plaatsen. Jolanta en Anna raakten na hun straatacties verkozen in de gemeenteraad van Węgorzewo. Lempart zelf heeft haar zinnen op het Poolse parlement gezet. ‘Ik wil deze regering weg’, zegt ze.

Haar burgerprotest voor vrouwenrechten zou wel eens de basis gelegd kunnen hebben voor een politieke meerderheid zonder regeringspartij PiS. ‘Opgepast! Hier komen de burgers! Dat hebben we van de politie gepikt. Dat roepen ze voor ze ons met dwang verwijderen.’

Beeld: Xander Stockmans

Dit artikel werd geschreven voor het zomernummer van MO*magazine. Voor slechts €28 kan u hier een jaarabonnement nemen!