Waar is Europa? Hier is Europa!

Trompetmuziek op een Italiaans balkon. ‘Italië, het land dat het grootste budget nodig heeft om de economische coronaschok op te vangen, heeft net het kleinste budget.’

Magnum / Alex Majoli

De vraag om solidariteit klinkt dezer dagen luidop in de Europese Unie. De Unie maakte een valse start, maar is zich snel aan het herpakken. Deze week stelt de Europese Commissie cruciale herstelplannen voor die de levens van miljoenen Europeanen zullen beïnvloeden. ‘Kunnen we een consensus vinden over waar het evenwicht tussen gezondheid en economie moet liggen?’

In Italië, een van de stichtende leden van de Europese Unie, overleden mensen omdat er niet genoeg beademingstoestellen voorhanden waren. ‘Vlieg die patiënten toch over!’, dachten de Vlaamse Europarlementsleden van de politieke families die nochtans mee aan de knoppen stonden.

‘Mensenlevens hadden gered kunnen worden als we Europees hadden gehandeld. Maar we stonden erbij en keken ernaar’, zegt Hilde Vautmans (Open Vld). ‘Italië zal niet snel vergeten hoe traag de Europese solidariteit op gang kwam’, klinkt het bij Cindy Franssen (CD&V). En Kathleen Van Brempt (sp.a): ‘Een schandvlek op de Europese geschiedenis.’

Maar bij de EU-lidstaten was het ieder voor zich.

Begin maart — de coronacrisis was juist begonnen in Italië — sprak Europese Commissievoorzitter Ursula Von der Leyen over een ‘Europees schild’ tegen Turkije, dat migranten naar de Grieks-Turkse grens stuurde. Een Europees schild tegen het coronavirus kwam er niet, want de lidstaten trokken een schild op tegen elkaar. Ze sloten hun grenzen. Ze vaardigden eenzijdig een uitvoerverbod uit voor mondmaskers en beademingstoestellen.

‘We zijn nu eenmaal verbonden, en in zo’n economie is zorgen voor anderen hetzelfde als zorgen voor jezelf.’

Kathleen Van Brempt beschrijft de absurde gevolgen: ‘Onder het uitvoerverbod in Duitsland vielen ook tubes die gebruikt worden in beademingstoestellen. Maar die worden in Polen geassembleerd. Het verbod zorgde ervoor dat er geen beademingstoestellen konden worden gemaakt. De Europese Commissie greep in, het uitvoerverbod werd opgeheven.’

‘Uitvoerverboden zijn absurd binnen de EU. We hebben één Europese markt. Daar staat de EU voor. Maar blijkbaar is de grondgedachte toch niet zo robuust. Het is al de tweede crisis in amper vijf jaar tijd waarin de “grenzen toe”-reflex de kop opsteekt.’

Dit incident drukte ons met de neus op de feiten: wat gedaan wordt in het zogenaamde nationale eigenbelang gaat net in tegen dat eigenbelang. Duitsland schoot in eigen voet. ‘In zo’n verbonden economie is zorgen voor anderen hetzelfde als zorgen voor jezelf’, zegt Van Brempt.

‘De Unie kan tot stilstand komen’

Als de EU er niet in slaagt de gezondheid van haar burgers te beschermen, kan ze dan wel de economische bestaanszekerheid beschermen? De Bulgaarse schrijver Ilija Trojanow stelt scherp: ‘Eenmaal de gezondheidscrisis bezworen is, wacht ons de echte test voor de samenhang van de Unie: de sociaal-economische crisis. Komt er een nieuw sociaal darwinisme, waarin de best aangepaste zal winnen? Of zullen we nieuwe vormen van solidariteit bespreken? Dit is het moment van de waarheid voor de EU.’

Eurocommissaris voor Economie Paolo Gentiloni zei begin mei dat de EU in de diepste recessie in haar geschiedenis zit. Dieper dan na de financiële crisis van tien jaar geleden. Tegelijkertijd staat ook het eurosceptische populisme sterk. Een gevaarlijke cocktail.

‘Het is niet dat de EU uit elkaar zal vallen, maar ze kan wel tot stilstand komen’, zegt Sven Biscop, die de Europese politiek al twintig jaar op de voet volgt als onderzoeker aan het Egmontinstituut. ‘De eengemaakte markt, de Schengenzone, de euro: ze zullen blijven bestaan, maar er zal onvoldoende consensus zijn om nog tot nieuw beleid te komen.’

Moeders van Europa

Zeventig jaar geleden, op 9 mei 1950, sprak de Franse minister van Buitenlandse Zaken Robert Schuman gevleugelde woorden: ‘De eenmaking van Europa kan niet ineens worden verwezenlijkt, maar zal moeten worden opgebouwd door middel van concrete verwezenlijkingen, met een feitelijke solidariteit als uitgangspunt.’

Voor het eerst gaven Europese landen een deel van hun macht af aan een hoger niveau.

Volgens Europarlementslid Cindy Franssen zijn we op een nieuw kruispunt aanbeland: ‘Zoals de founding fathers van 1950 moeten nu de mothers of Europe het waarmaken. Ursula von der Leyen moet ervoor zorgen dat de Green Deal en de Conferentie over de Toekomst van Europa, waar democratische hervormingen aangekondigd zouden worden, de richting bepalen van de relance. Er gaan stemmen op om dit allemaal in de koelkast te plaatsen. Maar investeren in een duurzame toekomst geeft juist impulsen aan de economie die nu meer dan ooit nodig zijn.’

‘De echte test voor de samenhang van de Unie wacht: de sociaal-economische crisis.’

Investeringen in de economie en staatssteun aan bedrijven geven plots veel macht aan die staat, om bedrijven in een bepaalde richting te sturen. Als voorzitter van de parlementaire commissie Interne Markt probeert Europarlementslid Petra De Sutter (Groen) de druk op te voeren op Eurocommissaris Thierry Breton: ‘Het is niet ofwel de Green Deal, ofwel economisch herstel. Neen, de Green Deal ís het herstel.’

Solidariteit met fondsen

Intussen nam de Europese Unie wel een aantal maatregelen om haar getroffen lidstaten te ondersteunen in de coronacrisis.

Zo ging ze bestaande fondsen inventief herbestemmen. In maart werd een investeringsinitiatief van 37 miljard euro goedgekeurd door zowel het Europees parlement als de lidstaten – alleen België onthield zich door de houding van de N-VA. Dat initiatief bevat middelen uit de bestaande begroting die een nieuwe bestemming krijgen.

‘Ook het Solidariteitsfonds, normaal voorzien voor natuurrampen, werd onmiddellijk omgezet voor de lidstaten die het hardst getroffen worden’, voegt Cindy Franssen toe. ‘En het Globaliseringsfonds, dat normaal gezien steun voorziet voor ontslagen werknemers na herlokalisering van hun bedrijf, kan nu ook dienen om coronaschade op te vangen.’

Steun voor werklozen

Vanuit de Europese Commissie kwam er ook steun voor werklozen. Ze kwam in april op de proppen met SURE, een nieuw instrument voor tijdelijke steun. Het gaat om financiële steun tot 100 miljard euro. Die komt in de vorm van leningen van de EU aan getroffen lidstaten die plots meer overheidsuitgaven moeten doen om de werkgelegenheid te behouden.

‘De EU moet tonen dat ze de garantie is van de welvaart en sociale zekerheid van de Europeanen. Een mensgericht herstelbeleid.’

‘Lidstaten komen overeen om elkaar via de Unie te steunen. Dat is een tastbare uitdrukking van de solidariteit van de Unie’, schrijft de Commissie daar zelf over.

Sven Biscop: ‘Dit is wat we moeten zien. Dit keer moeten we een mensgericht herstelbeleid voeren. De EU moet tonen dat ze de garantie is van de welvaart en sociale zekerheid van de Europeanen. Onze welvaartsstaten zorgen ervoor dat miljoenen getroffen werklozen op tijdelijke werkloosheid staan. In heel wat andere landen in de wereld heb je niks. Die veerkrachtige structuur van de EU moeten we veel meer in de verf zetten.’

Staatssteun voor bedrijven

Een grote afwijking van de normale gang van zaken is dat de Commissie toelating geeft aan de lidstaten om staatssubsidies te geven aan bedrijven. Dat wijkt af van het verbod om de competitie op de vrije markt te vervalsen door staatssteun. ‘Binnen de week gooiden alle Duitse partijen de dominante ideologie overboord, die claimt dat de vrije markt het beste instrument is’, verbaast Ilija Trojanow zich.

De Poolse politicoloog Jan Zielonka, die in Noord-Italië woont en hoogleraar is aan Oxford University, heeft weinig sympathie voor ‘Italiaanse bedrijfsleiders die elke dag klagen op de televisie en smeken om publieke middelen, terwijl ze jarenlang belastingen ontdoken en op die manier weigerden bij te dragen. Maar de economie zal moeten draaien. We zitten in een oorlogseconomie.’

Leningen aan eurolanden

Vooral het idee van leningen aan zwaar getroffen lidstaten werd veelvuldig besproken in de media. Italië werd het zwaarst getroffen door het coronavirus, en torst tegelijkertijd de grootste staatsschuld. Met andere woorden: het land dat het grootste budget nodig heeft om de economische schok op te vangen, heeft net het kleinste budget.

Redding kan komen van het Europees Stabiliteitsmechanisme (ESM), een permanent financieel noodfonds dat leningen verstrekt aan eurolanden die in financiële problemen verkeren. Maar Italië weigert ESM-leningen. De regering vreest dat er later fiscale voorwaarden aan verbonden zullen worden.

De Italiaanse premier Giuseppe Conte wil liever eurobonds, leningen aan voordeliger tarief. Hij houdt het been stijf. Hij wil de Italianen ervan overtuigen dat de EU er is om Italië te helpen. De populariteit van de EU in Italië daalt immers zienderogen, en voormalig minister van Binnenlandse Zaken Matteo Salvini van de rechts-populistische Lega ligt op de loer.

‘De EU zal niet meer eisen dat uitgaven betaald moeten worden met besparingen op sociale dienstverlening aan de bevolking.’

Dat de coronafactuur betaald moet worden door de bevolking, zal je vandaag niemand nog horen zeggen, denkt Kathleen Van Brempt. ‘De EU zal niet meer eisen dat alle uitgaven betaald moeten worden met besparen op dienstverlening aan de bevolking.’

De Europese Commissie stelde bovendien op 13 maart al voor om de strikte begrotingsregels voor de lidstaten te versoepelen. ‘Dat werd nooit voor mogelijk geacht’, zegt Cindy Franssen.

‘De Commissie stelt voor om de ontsnappingsclausule van het stabiliteits- en groeipact te activeren. De lidstaten zullen tijdelijk van hun normale verplichtingen onder het Europese begrotingskader mogen afwijken.’

Vertrouwen

Maar er is meer nodig. ‘Kunnen we een consensus vinden over waar het evenwicht tussen gezondheid en economie moet liggen?’, vraagt Jan Zielonka. ‘Sommige politici willen zich populair maken met een pleidooi voor een snelle exit. Dat is onverantwoordelijk.’

‘Anderzijds,’ zegt hij, ‘economieën liggen totaal in puin, er dreigen sociale opstanden. Terwijl na twee maanden lockdown dagelijks nog een paar honderd mensen stierven, spraken ze in Italië al over een exit. Dat gebeurde niet om medische redenen. Stel je het leven van al die Italianen in de toeristische sector eens voor. Ze zijn bijna door hun spaargeld heen. Sommigen hebben geen geld meer om eten te kopen. Dat gaat ook over gezondheid.’

Welke regeringen hebben vandaag nog voldoende gezag en vertrouwen bij de bevolking om dit moeilijke evenwicht te zoeken en op te leggen? Dat vertrouwen is al lang zoek en dat kunnen we nu duur betalen.

‘Sommige Italianen hebben geen geld meer om eten te kopen. Dat gaat ook over gezondheid.’

Petra De Sutter legt een deel van de verantwoordelijkheid bij de media: ‘Veel kranten publiceerden een overzicht van de kakofonie van exitstrategieën. Goed, maar de Europese Commissie had richtlijnen klaar voor een gezamenlijke exit, met een evenwicht tussen gezondheid en economie. Niemand schreef daarover. Het werd weer maar eens duidelijk dat de Commissie meer slagkracht nodig heeft om lidstaten tot een gezamenlijke aanpak te dwingen.’

Meer geld en beslissingsmacht voor Europa

‘Als je het monopolie van de lidstaten op verdere Europese integratie niet afschaft, zal nationalisme verder groeien in deze crisis’, zegt Jan Zielonka. ‘Als de EU-lidstaten niet snel hun nationale soevereiniteit samen poolen om sterker te worden, in plaats van ze tegen de EU te beschermen, staat ons een hobbelig parcours te wachten.’

Het debat over de middelen sleept nochtans al maandenlang aan. In de nieuwe meerjarenbegroting van de EU zullen de lidstaten vastleggen hoeveel de Unie mag uitgeven tussen 2021 en 2027, en waar dat geld vandaan moet komen. Het is duidelijk dat veel van die middelen nu voor het economisch herstel zullen dienen.

‘De vier meisjes’, zoals de Europarlementsleden van Open Vld, CD&V, sp.a en Groen zichzelf noemen, staan vierkant achter de idee dat er meer bevoegdheden en middelen moeten gaan naar Europese agentschappen, om paneuropese crisissituaties autonoom en krachtdadig aan te pakken.

‘Maar juist die agentschappen worden lamgelegd omdat de bijdragen van de lidstaten aan de EU te laag liggen. Veel bijdragen vloeien zelfs terug naar de lidstaten’, zegt Hilde Vautmans. Ze droomt van een Europees gezondheidsagentschap met eigen bevoegdheden. Dat zou de lidstaten tot solidariteit kunnen verplichten als die niet snel genoeg op gang komt.

‘De EU is helemaal geen geldverslinder. De Europese Commissie krijgt vandaag kruimels om de grote problemen op te lossen.’

Cindy Franssen wijst erop dat de Europese Commissie vandaag kruimels krijgt om de grote problemen op te lossen. ‘De EU is helemaal geen geldverslinder. Antwerpenaren betalen dubbel zoveel — om alleen maar het Antwerpse beleid te financieren — als we aan EU betalen.’

‘Het debat over de meerjarenbegroting zal bepalen hoe sterk de EU uit deze crisis komt’, zegt Vautmans.

Noodfonds

De Duitse Bondskanselier Angela Merkel en de Franse president Emmanuel Macron willen alvast een noodfonds van 500 miljard euro inplannen in de volgende meerjarenbegroting. De Europese Commissie zou dat geld lenen op de kapitaalmarkt en beschikbaar stellen als steun aan de meest getroffen economische sectoren en regio’s. Het gaat om subsidies aan de lidstaten en niet om leningen.

Het geld komt natuurlijk oorspronkelijk van de lidstaten zelf. Het gaat dus om een vorm van herverdeling van middelen tussen EU-lidstaten. De onderhandelingen slepen lang aan omdat alle lidstaten het eens moeten raken. De stemming moet unaniem zijn, wat in de praktijk neerkomt op een vetorecht.

Hilde Vautmans is teleurgesteld in haar liberale Nederlandse collega, premier Mark Rutte. Verschillende landen, met Nederland op kop, voeren verzet tegen meer geld en beslissingsmacht voor Europa.

Er gaan steeds meer stemmen op om de meerderheid te laten beslissen. ‘Maar vooraleer lidstaten het dáár over eens raken, moeten ze al iets meer voelen dat Europees denken in hun nationaal belang is’, zegt Europawatcher Paul Butcher van het European Policy Center, een denktank. ‘Dat zal enkel gebeuren als Europese kiezers zélf het signaal geven dat we Europees mogen denken.’

‘Uiteindelijk leiden crisismaatregelen toch tot nieuwe bevoegdheden voor de Commissie’, zegt Sven Biscop, ‘en zo zetten we altijd nieuwe stapjes in de integratie’, de woorden van Schuman indachtig.

Maak en koop Europees

De Europese Commissie organiseerde op 28 februari de eerste van vier gezamenlijke aankopen van medisch beschermingsmateriaal, samen met de lidstaten. ‘Dit maakt van de EU één grote afnemer, waardoor leveranciers worden aangemoedigd om zo veel mogelijk uitrusting tegen de beste prijs te leveren’, schrijft de Commissie.

De strategische farmaceutische en medische industrieën zijn in handen van China en de VS. Petra De Sutter bracht het ter sprake in het Europees Parlement: ‘Tachtig procent van de grondstoffen voor geneesmiddelen komt uit China en India. Dertig jaar geleden was dat nog maar twintig procent. Door de globalisering zijn productieketens gefragmenteerd en zijn we kwetsbaar geworden. We hebben gezien wat een onnozel virus kan doen om de boel plat te leggen. Dat is levensgevaarlijk bij levensreddende producten.’

Het besef groeit dat we meer zélf moeten produceren in de EU, zeker levensreddende producten.

Het besef groeit dat we meer moeten produceren in de EU. Verschillende Eurocommissarissen spraken zich erover uit. Thierry Breton zei dat de EU bepaalde industrieën moet terughalen zodat we bestand zijn tegen schokken. Vera Jourová zei we zoveel mogelijk dingen moeten produceren in Europa. Margrethe Vestager riep EU-lidstaten op om aandelen in strategische Europese bedrijven te kopen, om te voorkomen ze in Chinese handen vallen.

‘De coronapandemie heeft ons gevoeliger gemaakt’, zegt Sven Biscop. ‘Nu al moeten EU-lidstaten grote investeringen uit het buitenland rapporteren aan de Europese Commissie, die vervolgens een advies uitbrengt. De globalisering zal niet eindigen, maar wel sneller heringericht worden. Sommige productieketens zijn te gefragmenteerd.’

Eurobonds: samen lenen

Maar een echte doorbraak in de Europese integratie zouden de eurobonds kunnen zijn. De eurozone heeft één munt, maar elk land heeft een eigen nationale schuld. Als die schuld hoog is, is het tarief waaraan je kan lenen ook hoog. Is de schuld laag, dan is het tarief laag. Stel dat elke lidstaat plots aan een gezamenlijk Europees tarief kan lenen: voor de landen met een hogere schuld daalt dan het tarief, en voor landen met een lagere schuld wordt het net hoger.

Het idee van de eurobonds duikt al tien jaar op, maar telkens opnieuw liggen Nederland en Duitsland dwars. Ook deze keer was dat niet anders. Zij vinden dat eurobonds de slechte leerlingen van de eurozone belonen en de goede leerlingen straffen. Landen met een grote staatsschuld, zoals Italië, zouden gebruik maken van de kracht van de sterkere lidstaten.

‘De uitdaging is nu zodanig groot voor iedereen dat het eenmalig toch een goed idee is’, zegt Sven Biscop.

‘De houding van Nederland zorgde ervoor dat de aloude tegenstelling tussen het armere, zwaar geroffen zuiden en het rijkere noorden nog maar eens de kop opstak’, zegt Cindy Franssen. ‘De zuidelijke lidstaten raken vervreemd van de EU en populisten kunnen het dan overnemen.’

Gezamenlijke belastingwet

Een van de grootste en belangrijkste werven, volgens Ilija Trojanow, is een gezamenlijke belastingwet. ‘Maar de EU is ineffectief op dit gebied. Mijn land, Bulgarije, is bijvoorbeeld fel gekant tegen zo’n gezamenlijke aanpak omdat ‘groeiende economieën investeringen moeten aantrekken met voordelige belastingen’.

Cindy Franssen wijst ook, opnieuw, naar Nederland: ‘Europese samenwerking betekent ook de bereidheid tonen om een eengemaakte rechtvaardige fiscaliteit in te voeren. Als je ziet dat Nederland heel gunstige fiscale tarieven hanteert voor grote bedrijven, dan kan je moeilijk van een interne Europese markt spreken. We moeten gaan naar meer Europa zodat die race to the bottom niet meer mogelijk is.’

Dit artikel werd geschreven voor het zomernummer van MO*magazine. Voor slechts 32 euro kan je hier een jaarabonnement nemen! Je kan ook proMO* worden voor slechts 4 euro per maand. Je krijgt dan ook ons magazine toegestuurd en je steunt daarmee ons journalistiek project. Opgelet: Knack-abonnees ontvangen MO* automatisch bij hun pakket.