Waarom blijven vrouwenmoorden toenemen in Mexico?

‘Ze leidde een mooi leven en ze was altijd heel vrolijk, onveranderlijk een glimlach op het gezicht’, zegt de moeder van Paola Camargo, die vermoord werd op 19-jarige leeftijd

© Heriberto Paredes

Deel één

Paola Camargo was negentien jaar oud en bijna vier maanden zwanger toen ze vermoord werd door haar vriendje. ‘Ze leidde een mooi leven en ze was altijd heel vrolijk, onveranderlijk een glimlach op het gezicht’, getuigt haar moeder. ‘Ze was mijn levensgezel, we waren altijd samen.’

De namiddag toen ik haar moeder ontmoette, señora María del Rocío del Carmen Limón Maldonado, waren er dat jaar reeds 53 vrouwenmoorden opgetekend in de staat Puebla, waar ze woont. Tijdens ons gesprek was Paola de hele tijd aanwezig, ons toelachend vanop een foto die haar mama op de schoot droeg.

****

De laatste keer dat Emigdia Rivera haar dochter Alondra Abrajan Rivera zag was de middag van 15 juni 2017. Het meisje at in het restaurantje van haar moeder, ze namen afscheid en Alondra vertrok naar school. Rond 21 uur ’s avonds werd doña Emigdia bezorgd omdat haar dochter al lang thuis had moeten zijn. Ze ging aan het zoeken.

‘Ik trachtte haar op te bellen, maar ving bot. Ik probeerde geduldig te zijn en bedacht: misschien is ze wel naar het centrum.’ Geen antwoord, keer op keer. ‘Dus belde ik naar haar vriendin Jocelyn, met wie ze veel tijd spendeerde en die vast zou weten waar mijn dochter was.’

****

Mexico lijdt aan een uitzaaiende kanker: feminicidios. De term ontstond in dit land en betekent een moord op een vrouw door een man enkel en alleen omdat de slachtoffers vrouw zijn. Feminicidios, die blijven toenemen, zijn ingegeven door seksisme, en staan ongeveer op gelijke voet met haatmisdrijven tegen vrouwen zoals zuurgooien. Vriendjes en echtgenoten, huidig of voormalig, zijn vaak de daders. Overal in dit land lopen vrouwen een hoog risico om vermoord te worden, en al te vaak blijft dat onbestraft.

Wetenschapper María Salguero heeft het sinds 2016 op zich genomen de tel bij te houden: dit jaar werden er in het land reeds 1.165 vrouwenmoorden gepleegd. Het cijfer is echter moeilijk vast te pinnen, omdat er dagelijks nieuwe gevallen bij komen: volgens internationale instanties, waaronder de Verenigde Naties, worden er in Mexico dagelijks acht à negen feminicidios gepleegd.

Ook vandaag blijft het fenomeen een angstcultuur voeden onder vrouwen.

Het fenomeen kwam voor het eerst internationaal onder de aandacht nadat honderden vrouwenmoorden onbestraft bleven in de noordelijke grensstad Ciudad Juárez. Talloze arme fabrieksarbeidsters, vaak arbeidsmigranten uit alle uithoeken van Mexico, verdwenen en werden dood aangetroffen in de woestijn rond de stad. Ook vandaag blijft het fenomeen een angstcultuur voeden onder vrouwen. In de vergeten rand van Mexico-Stad, waar tot 90 procent van de bewoners zich onveilig voelt, zijn opsporingsberichten voor vermiste vrouwen een onderdeel van het landschap geworden.

‘Het heeft ons jaren gekost om te begrijpen dat vrouwen niet alleen vermoord werden door naasten, door partners of familieleden, of kennissen, maar ook door criminele bendes’, zegt Luz Estrada, coördinatrice van het Nationaal Civiel Observatorium voor Vrouwenmoorden (OCNF in het Spaans).

‘We hebben duidelijk vastgesteld dat talloze meisjes ontvoerd werden door criminele groepen. Het is structureel, het gaat om mensenhandel, het betreft niet zomaar jonge kerels die meisjes ontvoeren, losgeld trachten te verkrijgen en ze later alsnog vermoorden, want dat gebeurt hoe dan ook. Het fenomeen van vrouwenmoorden kadert in de totale verbrokkeling van de rechtsstaat in Mexico, die alleen maar is versneld door de war on drugs. De voorbije twaalf jaar is het een ware chaos geworden.’

De laatste keer dat Emigdia Rivera haar dochter Alondra Abrajan Rivera zag, was de middag van 15 juni 2017.

© Heriberto Paredes

Medeplichtige instituties

De nieuwe president van Mexico die op 1 december aantrad, Andrés Manuel López Obrador, heeft het probleem nog maar amper vermeld, niet tijdens de campagne, en ook niet na de verkiezingen. De belangrijkste stap van zijn regering tot dusver was een vergadering die zijn minister van Binnenlandse Zaken Olga Sánchez Cordero belegde met aantal organisaties die vrouwenmoorden nationaal proberen aan te pakken. Ze beloofde maatregelen, zonder te verduidelijken welke. In de veiligheidsstrategie van de president is er geen enkele vermelding van vrouwenmoorden of verdwijningen.

De nieuwe regering heeft de mond vol van ontwikkeling en vooruitgang, en ook verzoening na een lange periode van verschrikkelijk geweld. Maar is dat allemaal wel mogelijk zonder gerechtigheid voor de families van vermoorde vrouwen, en fundamentele veranderingen in de instellingen die al deze horror tegen vrouwen hebben toegelaten?

Het Observatorium voor Vrouwenmoorden ontwaart een heel parcours van straffeloosheid doorheen het Mexicaanse justitieapparaat en de overheid.

Waarom zijn vrouwenmoorden net in Mexico zo’n groot probleem? Het Observatorium voor Vrouwenmoorden legt in een recente diepgaande en belangrijke studie de vinger op de wonde. De organisatie ontwaart een heel parcours van straffeloosheid doorheen het Mexicaanse justitieapparaat en de overheid. Dat leidt ertoe dat mannen gaan denken dat ze vrouwen (en ook mannen, overigens) straffeloos kunnen vermoorden. De maatschappij is van die gedachte doordrongen.

Onregelmatigheden, vergissingen en grove nalatigheid lopen als een rode draad door de meeste dossiers van vrouwenmoorden. Onderzoekers van het Observatorium stelden een lijstje op. Eén: onwil om vrouwenmoorden als dusdanig te erkennen, te onderzoeken en te bestraffen. Twee: wanbeheer van de plaats-delict en verlies van bewijsmateriaal. Drie: inconsistenties in expertenverslagen.

Vier: het justitieapparaat negeert de context van structureel geweld tegen vrouwen. Vijf: geen garanties voor de rechten van slachtoffers. Zes: er bestaat geen mechanisme om de correcte opvolging van dossiers te garanderen. Zeven: in de straffen wordt geen rekening gehouden met de verzwarende omstandigheid van gendergebonden geweld. Kortom: een totaal gebrek aan wil.

Het graf van water

In het recent verschenen boek ‘Het graf van water: verdwijningen en vrouwenmoorden in de rivier Remedios’, citeert auteur Lydiette Carrión de journaliste Blanche Pietrich. ‘Wat naar voren komt uit de meeste dossiers is de totale miserie van het justitieapparaat: politieagenten die overdag patrouilleren en ’s avonds misdaad begaan, openbaar aanklagers die slapen op dossiers, leidinggevenden die zweren bij de regel van de minste moeite, en er als de dood voor zijn tegen de verkeerde schenen te schoppen.’

Volgens de coördinatrice van het Observatorium voor Vrouwenmoorden, Luz Estrada, is het overduidelijk ‘dat er ernstige lacunes zijn in dossiers van vrouwenmoorden. Ze worden niet onderzocht, en blijven ondertussen alleen maar toenemen. Vorig jaar werden volgens de officiële cijfers iets meer dan drieduizend vrouwen vermoord, maar ik heb zo mijn bedenkingen daarbij omdat de reële misdaad in sommige deelstaten veel significanter is dan de officiële cijfers: mensen houden vaak hun mond uit vrees voor represailles.’

De samenloop van huiselijk geweld en de dreiging van naasten enerzijds en de toename van georganiseerde misdaad anderzijds vraagt om een dringend antwoord van de overheden. Maar dat antwoord is totale onverschilligheid. ‘Het is alsof vrouwen afval zijn’, besluit Estrada.

‘Niet één meer’, leest een plakkaat van een betoging tegen vrouwenmoorden in Mexico-Stad.

© Heriberto Paredes

Deel twee

‘Alondra werd aangetroffen achter de middelbare school, dichtbij de sporen’, vertelt haar moeder doña Emigdia_. ‘Haar moordenaar dumpte haar in een greppel waar afval achtergelaten wordt, daarmee trachtte hij haar te verstoppen. Van mijn zoon mocht ik haar niet zien omdat ze er heel de nacht had gelegen en dieren een deel van haar gezicht en schouders hadden aangevreten.’_

‘Andrés bekende de moord’, vervolgt doña Emigdia. Toen zijn straf werd uitgesproken vroeg Emigdia hem waarom: ‘wat heeft mijn dochter toch gedaan om dat te verdienen: klopt het wat ze zeggen, dat ze zich prostitueerde en er dus om vroeg?’ Bij vrouwenmoorden worden vaak zulke verklaringen opgedist om een gebrek aan actie te rechtvaardigen. ‘Nee, zei hij, we waren gewoon klasgenoten. Ik deed het omdat ik gedrogeerd was, ik wist niet wat ik deed. Ik reageerde op iets en voor ik het wist was ze dood.’

****

De bewakingscamera van een papierzaak onthult de laatste beelden van Paola, samen met haar vriendje Chema. Haar mama: ‘ze steken de straat over, en gaan op een bankje zitten, hij spreekt haar toe, ze zegt ja, waarop hij een taxi staande houdt, ze stappen beiden in en vertrekken richting La Margarita, waar Chema woont.’

‘Wanneer Chema met de video geconfronteerd wordt, bekent hij’, vervolgt Paola’s moeder. ‘Hij voerde haar mee onder een vals voorwendsel. Hij had een cadeautje voor haar, wilde haar een hondje tonen dat hij zopas geadopteerd had. Het zou niet lang duren, en hij zou haar terugbrengen bij ons. Hij voert haar meteen naar zijn slaapkamer, bekent hij, maar er ontstaat een discussie, en hij wurgt haar dertig minuten lang. Hij vermoordt haar en sleept haar lichaam naar de woonkamer, waar hij haar in zwarte plastic zakken wikkelt – die hij naar eigen zeggen enkele dagen eerder had gekocht — samen met al haar spullen. Dan tilt hij haar lichaam op zijn schouder, draagt hij haar naar buiten en vijftig meter verder gooit hij haar in een vuilniscontainer.’ Haar lichaam is nog steeds niet aangetroffen.

****

‘Onderweg naar huis wil ik me vrij kunnen voelen.’

© Heriberto Paredes

Grensoverschrijdend gedrag

‘Wanneer je ziet dat er helemaal niets gebeurt, dat er nooit straffen volgen, dan blijft het gebeuren. En het gaat niet alleen om de institutionele straffeloosheid, maar ook de houding in onze maatschappij’, zegt criminologe Edrey Rodriguez.

Officieel heeft de Mexicaanse overheid een stappenplan uitgetekend om vrouwenmoorden en geweld tegen vrouwen te voorkomen, en dat in tal van gemeenten over zestien deelstaten waar de geweldcijfers hoog zijn. Die zogenaamde Alertas de Género, het preventiemechanisme, laten echter te wensen over.

‘Zelfs de vrouwen die bij een preventie-instantie van de overheid werkten, werden soms geconfronteerd met grensoverschrijdend gedrag.’

Edrey Rodriguez werkte zelf voor een preventie-instantie van de overheid. ‘Het personeel – doorgaans mannen van de gemeentelijke politie – is vaak contraproductief’, zegt ze. ‘Behalve mijn overste, die zich interesseerde voor het werk, waren de meesten in het politiecommissariaat erg bruut met de vrouwen die om hulp kwamen vragen. Ze werden ronduit slecht behandeld. Zelfs de vrouwen die er werkten werden soms geconfronteerd met grensoverschrijdend gedrag.’

‘In het departement Misdaadpreventie moesten we de enige patrouillewagen die ons aanvankelijk werd toegewezen opnieuw afstaan’, vervolgt criminologe Edrey Rodriguez. ‘Er was zelfs geen budget voor fotokopieën noch deelname aan conferenties. Het enige extraatje waren donkerkleurige hesjes voor de agenten van de sectie. Zowat het enige dat ik die agenten zag doen, was selfies nemen in uniform, ik betwijfel of ze hun werk deden.’

Luz Estrada van het Observatorium vindt het dan weer goed dat de Alertas de Género de overheid tenminste verantwoordelijk stellen voor vrouwenmoorden te voorkomen. ‘Tussen 2012 en 2016 zijn slechts driehonderd zaken berecht, en dan heb ik het nog niet eens over straffen. Het doel van de preventiemechanismen is een verandering van het beleid en de normen bewerkstelligen, en dat is hoogdringend.’

Alsof doen

Het bewijs dat het preventiebeleid niet werkt ligt in de cijfers: vrouwenmoorden blijven toenemen. In de deelstaat Mexico, die de arme voorsteden van de hoofdstad omvat, berichten media zowat dagelijks over een nieuwe moord. Vrouwen blijven er leven in een klimaat van angst, geweld en straffeloosheid, een situatie die de autoriteiten weinig zorgen lijkt te baren. Mannen blijven denken dat ze zich zonder gevolgen van vrouwen kunnen ontdoen, dat zoiets ‘normaal’ is.

Alondra Abrajan Rivera werd vermoord door een schoolgenoot, en ondanks de wettelijk verzwarende omstandigheid van gendergebonden geweld, werd Andrés, de moordenaar, berecht voor een eenvoudige moord. Omdat hij minderjarig is kreeg hij vijf jaar. Hij zal ook een schadeloosstelling moeten betalen. Maar het is allesbehalve zeker dat hij zijn straf zal moeten uitzitten: de kans bestaat dat ze in beroep nog gehalveerd wordt, zoals wel vaker gebeurt. Zijn familie weigert bovendien de boete te betalen.

Paola Camargo verdween op 25 augustus 2015, desondanks werd haar vriendje, die bekende haar vermoord te hebben, berecht voor valse verklaringen en verdwijning, omdat het lichaam nooit werd aangetroffen. Hij kan binnenkort al vrijkomen.

Tussen 2012 en 2017 werden 12.796 moorden opgetekend, waarvan slechts 22 procent behandeld werd als vrouwenmoord. Geweld tegen vrouwen neemt ondertussen niet af, sterker, het neemt toe.

Waar is al het geld naartoe dat naar preventie ging? Tussen 2015 en 2018 ging maar liefst 830.379.000 peso’s (omgerekend zo’n 37 miljoen euro) naar maatregelen om vrouwenmoorden in te perken. Tussen 2012 en 2017 werden 12.796 moorden opgetekend, waarvan slechts 22 procent behandeld werd als vrouwenmoord. Geweld tegen vrouwen neemt ondertussen niet af, sterker, het neemt toe. Organisaties zoals het Observatorium voor Vrouwenmoorden benadrukken dat het justitieapparaat grondig hervormd moet om meer geweld tegen vrouwen te voorkomen.

Om het geweld in het land aan te pakken gaat de nieuwe regering een nieuw veiligheidskorps vormen, de zogenaamde Nationale Garde. Vijftigduizend burgers zouden aangeworven worden om militair personeel en federale politie in dat veiligheidskorps te vervoegen.

‘Dat baart ons nogal wat zorgen want de militairen zijn tot dusver geen oplossing geweest voor het geweld, sterker: het zijn zélf vaak daders van geweld tegen vrouwen en verkrachtingen’, aldus de coördinatrice van het OCNF, Luz Estrada. ‘Veiligheid is de zaak van een civiele instantie, niet de militaire macht.’

Hoe zal gerechtigheid moeten geschieden in een land dat zo is getekend door straffeloosheid als Mexico? ‘Wij staan er volledig voor open om met de regering samen te werken, op voorwaarde dat het niet is om alsof te doen’, aldus Estrada. ‘De simulatie, dat is niet voor ons.’

Vertaald uit het Spaans door Arthur Debruyne.