.jpg)
Qatar is niet van plan toe te geven aan de eis tot onderwerping door Saoedi-Arabië. Turkije en Iran geven het kleine emiraat steun, waardoor het conflict een echte regionale machtsstrijd wordt. Welke belangen verklaren deze broederstrijd op het Arabische schiereiland?
CC Marc Desbordes (CC BY-NC 2.0)
De beroemde Arabische dichter al-Mutanabbi schreef ooit: ‘Als de leeuw zijn tanden ontbloot, denk dan niet dat hij naar je lacht.’ Op 5 juni ontblootte Saoedi-Arabië zijn tanden toen het een blokkade lanceerde tegen het kleine emiraat Qatar. Saoedi-Arabië en daarnaast ook de Verenigde Arabische Emiraten, Bahrein en Egypte verbraken alle diplomatieke banden met Qatar en beschuldigden het land ervan steun te verlenen aan terroristische organisaties zoals Al-Qaeda en IS.
De vier landen, gevolgd door Libië, Jemen en de Maldiven, begonnen een boycot tegen Qatar, sloten hun luchtruim en havens voor schepen en vliegtuigen uit Qatar, en schortten alle vluchten naar Qatar op. Ze sloten ook de studio’s van de Qatarese TV-zender Al Jazeera in hun land. De Golfstaten Koeweit en Oman nemen geen deel aan de boycot, maar proberen te bemiddelen. Qatar maakt deel uit van de Samenwerkingsraad van de Arabische Golfstaten (GCC), samen met Bahrein, Koeweit, Oman, Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten. De GCC is – of was -een hecht handelsblok van de zes Arabische landen in de Perzische Golf.
In Qatar wordt gespeculeerd dat Donald Trump tijdens zijn eerste buitenlandse reis als president het licht op groen heeft gezet voor het isoleren van Qatar
Geschillen tussen de Golfstaten zijn geen nieuw fenomeen, al was de intensiteit van het conflict een verrassing. Al in de jaren 1860 was er een opstand van Qatarese rebellen tegen de heersende familie van Bahrein, Al Khalifa (die migreerden uit Saoedi-Arabië). Ook de voorbije dertig jaar zijn er tal van conflicten geweest binnen de GCC, gaande van grensgeschillen over pogingen tot staatsgreep tot betrokkenheid bij de Arabische Lente en onenigheid over het gezamenlijke buitenlandse beleid.
Deze keer heeft de Trump-factor echter een grote invloed gehad op de interne keuken van de GCC. In Qatar wordt gespeculeerd dat het juist Donald Trump was die tijdens zijn eerste buitenlandse reis als president van de Verenigde Staten het licht op groen heeft gezet voor het isoleren van Qatar. Bovendien zouden ook de nauwe banden van Qatar met Iran, de grootste concurrent van Saoedi-Arabië in het Midden-Oosten, en de groeiende invloed van het emiraat in de oorlog in Syrië, een aanzet hebben gegeven tot de felle boycot.
CC Omar Chatriwala (CC BY-NC-NA 2.0)
Economisch verzet
Lees ook: Qatar lijdt onder blokkade en vraagt EU om hulp
Tot dusver heeft de blokkade niet het gewenste effect gehad op de economie en het beleid van Qatar. Nadat de financiële markt op de eerste dag van de blokkade met 7,3 procent was gekelderd, herstelde de koers zich de dag daarop met 3,2 procent. De uitvoer van aardgas of LNG is min of meer stabiel gebleven volgens de olieproducent ExxonMobil Corporation. De grootste exportpartners van Qatar zijn onder andere Japan, Zuid-Korea, de Verenigde Arabische Emiraten en China. Zelfs als de Qatarezen hun Arabische handelspartners verliezen, zal de export van LNG er niet hard onder lijden.
Volgens de Qatarese overheid heeft het land voorlopig genoeg middelen om zich economisch te verzetten tegen het isolement. Turkije en Iran hebben de tekorten in de Qatarese import bijna meteen enthousiast opgevuld. Qatar importeerde ongeveer 90% van al zijn voedsel voornamelijk uit Saoedi-Arabië via de grens tussen de twee landen. Saoedi-Arabië heeft deze exportgrens afgesloten en alle uitvoer van voedsel naar Qatar stopgezet. Turkije en Iran stuurden niet lang na de aanvang van de blokkade vliegtuigen met honderden tonnen levensbelangrijke middelen. Daarnaast heeft Turkije zijn militaire basis in Qatar versterkt.
‘Turkije ziet in Qatar een zeer nuttige bondgenoot in zijn pogingen om zijn militaire macht uit te breiden, met Turkse troepen gevestigd in Qatar.’
Volgens Mehran Kamrava, professor en directeur van het Centrum voor Internationale en Regionale Studies aan de Georgetown University in Qatar, zijn er verschillende redenen waarom Turkije Qatar in deze crisis steunt: ‘De emir van Qatar, Tamim bin Hamad al-Thani, en de Turkse president Erdogan hebben een diepe, persoonlijke relatie en delen dezelfde opvattingen over een aantal thema’s,’ legt hij uit. ‘Daarnaast hebben Turkije en Qatar zeer belangrijke handelsbetrekkingen. Turkije ziet in Qatar een zeer nuttige bondgenoot in zijn pogingen om zijn militaire macht uit te breiden, met Turkse troepen gevestigd in Qatar.’ Volgens Kamrava gelooft Turkije ook dat Qatar ten prooi viel aan ‘binnenlandse paleispolitiek’ in Riyad en Abu Dhabi.
Turkije had voordien goede en stabiele relaties met de andere GCC-leden, vooral met Saoedi-Arabië. Aanvankelijk probeerde het land in het dispuut via dialoog te bemiddelen om te verhinderen dat de GCC uit elkaar valt. Turkije en Qatar zijn echter beide fervente sponsors van de Moslimbroederschap, een soennitische politiek-religieuze beweging in de regio. De regerende Turkse partij AKP heeft de broederschap openlijk gesteund en de Qatarese Al Jazeera gaf ze regelmatig een forum tijdens de Arabische Lente in Tunesië, Egypte, Libië, Jemen en Syrië. Dit staat lijnrecht tegenover het agressieve beleid van Saoedi-Arabië ten opzichte van de broederschap.
Saoedi-Arabië is een stamland waar religie de samenleving in stammen nog sterker maakt door wetten, regels en tradities. De Moslimbroederschap gelooft daarentegen dat religie boven die stamloyaliteiten moet staan en dat het stammensysteem best zou verdwijnen. Het Saoedische model is afhankelijk van een gesloten en beperkte familiegroep die geen buitenstanders aanvaardt in haar heerschappij, terwijl de Moslimbroederschap in theorie open staat voor mensen van alle lagen van de samenleving.
De opkomst van de broederschap en de verkiezing van moslimbroeder Mohamed Morsi tot president van Egypte in 2012 deed de heersende families van Saoedi-Arabië en Verenigde Arabische Emiraten vrezen dat die ideologie de stabiliteit van hun regimes zou bedreigen.
CC Omar Chatriwala (CC BY-NC-NA 2.0)
De rol van Iran en Syrië
Op 22 juni hebben de vier Arabische landen een lijst met eisen aan Qatar voorgelegd, waarin ze vragen dat Turkije zijn militaire basis in Qatar opdoekt. Turkije heeft dat geweigerd. De militaire basis is het gevolg van een akkoord van 2014 met Qatar waar Turkije niets aan wil veranderen. Hiermee toont Ankara ook definitief dat het de bondgenoot is van Qatar. De Turkse president Recep Tayyip Erdogan heeft het isolement veroordeeld en bestempeld als ‘onmenselijk en tegen islamitische waarden’.
De Turkse president Recep Tayyip Erdogan heeft het isolement veroordeeld en bestempeld als ‘onmenselijk en tegen islamitische waarden’.
De lijst van de vier landen telt dertien eisen, waaronder: alle diplomatieke banden met Iran, de grootste tegenstander van Saoedi-Arabië, intomen, alle banden met terroristische organisaties stilleggen (vooral de Moslimbroederschap, IS, Al-Qaeda, en Hezbollah in Libanon). Bovendien moeten de banden met politieke oppositie in Saoedi-Arabië, de Verenigde Arabische Emiraten, Egypte en Bahrein worden stopgezet en moet Al-Jazeera worden opgedoekt.
Volgens Kamrava heeft de boycot niet alleen te maken met de slechte verstandhouding tussen Iran en Saoedi-Arabië: ‘Oman en Koeweit hebben nog diepere relaties met Iran dan Qatar,’ vertelt hij. ‘Maar in Syrië gaan de dingen de laatste tijd niet zo goed voor Saoedi-Arabië en dat zou een deel van het probleem kunnen zijn. Volgens mij is de Iran-factor slechts een excuus, een masker voor iets anders.’
De eisen die Saoedi-Arabië stelt, focussen niet op Iran maar geven eerder aan dat het land van Qatar een vazalstaat wilt maken, een afhankelijke golfsatelliet om haar machtspositie in de Perzische Golf te kunnen behouden.
Kroonprins
Op 21 juni benoemde de Saoedische koning Salman zijn zoon als de opvolger voor de troon. De nieuwe kroonprins, nu nog minister van Defensie, heeft de economie in het koninkrijk minder afhankelijk gemaakt van olie en houdt toezicht op de Saoedische oorlog in Jemen. Hij heeft ook enige kans op dialoog met Iran uitgesloten.
‘Het conflict met Qatar heeft alles te maken met de doelstellingen en de persoonlijkheid van de nieuwe kroonprins van Saoedi-Arabië, Mohammad bin Salman, in zijn inspanningen om zijn positie binnen het koninklijk hof te versterken,’ zegt professor Kamrava, ‘en het heeft bijna niets te maken met regionale strategieën of veiligheidsoverwegingen.’
‘Turkije ziet in Qatar een zeer nuttige bondgenoot in zijn pogingen om zijn militaire macht uit te breiden, met Turkse troepen gevestigd in Qatar.’
De steun van Qatar aan Syrische rebellengroepen en zijn vermeende steun aan Al Qaeda staan niet zo ver van de rol die Saoedi-Arabië speelt in het Syrische conflict.
De Saoedi’s hebben systematisch grote voorraden wapens geleverd aan verschillende rebellengroeperingen via zendingen uit Jordanië (dat overigens zijn diplomatieke banden met Qatar heeft teruggeschroefd).
Saoedi-Arabië en de andere Golfstaten werden ook meermaals bekritiseerd voor hun steun aan Syrische rebellen geassocieerd met de Army of Conquest, een groepering die ook Al-Nusra omvat (verwant aan Al-Qaeda). Sinds de Russische militaire inmenging in Syrië, in 2015, waarbij het Kremlin grootschalige militaire steun verleent aan het Syrische leger van Bashar al-Assad, heeft Saoedi-Arabië zijn wapenleveringen aan de Syrische oppositie ook sterk verhoogd.
Qatar staat lijnrecht tegenover Iran in het Syrische conflict, waarin Iran steun verleent aan de Libanese Hezbollah en aan de regering van Assad. Wellicht daarom wordt van Qatar geëist om zijn banden met Iran terug te schroeven. In economisch en politiek opzicht is dit vrijwel uitgesloten. Qatar en Iran beheren samen het grootste aardgasveld in de wereld, de South Pars/North Dome field in de Perzische Golf. De twee landen hebben nauwe banden en zijn allebei lid van de OPEC, de organisatie van olie-exporterende landen.
‘Deze crisis in geen geval zo verwoestend of ernstig als de crisis in Syrië, Jemen, Irak of Libië,’ zegt Rabie Barakat, politiek analist en professor Mediastudies aan de Amerikaanse Universiteit van Beiroet. ‘Het dispuut tussen Qatar en zijn regionale tegenhangers zal de gang van zaken beïnvloeden in al die vier landen. Maar nu Qatar zijn regionaal beleid moet herbekijken, zouden de verschuivingen in bondgenootschappen en vormen van samenwerking zorgen voor een oplossing voor deze conflicten.’
CC Abraham Puthoor (CC BY-NC 2.0)
Al Jazeera
De nauwe banden van Qatar met Iran, hoewel niet zonder complicaties, en de groeiende onafhankelijkheid in zijn buitenlands beleid, vormen niettemin een uitdaging voor de dominante rol van Saoedi-Arabië in het Midden-Oosten. Al Jazeera, het populairste nieuwskanaal in de Arabische wereld, maakte zijn opmars door een forum te geven aan debatten en kritiek op de autoritaire machthebbers in de regio.
‘Wij gaven een platform voor de stemmen van de mannen en de vrouwen in de Arabische straten, wij brachten verslag uit van die protesten.’
Volgens Giles Trendle, de directeur van Al Jazeera English, is het allemaal begonnen in 2011 met de Arabische Lente. ‘Wij gaven een platform voor de stemmen van de mannen en de vrouwen in de Arabische straten, wij brachten verslag uit van die protesten. Wij waren de stem van de stemlozen. Ik denk dat er regimes in de regio zijn die dat niet op prijs stellen.’
Toen de voormalige Egyptische president Hosni Moebarak de toen nog kleine en nietszeggende studio’s van de nieuwszender bezocht in 1999, zei hij: ‘Al die ophef uit dit luciferdoosje?’
Al Jazeera is de grootste nieuwszender in de Arabische wereld en de meest invloedrijke. Het is een media-imperium dat Qatar een belangrijke machtspositie geeft in het Midden-Oosten, iets wat Saoedi-Arabië wellicht ziet als een bedreiging van zijn autoritaire status in de regio.
Al Jazeera wordt door velen gezien als de ‘eerste onafhankelijke nieuwszender in de Arabische wereld’, ook al wordt er weinig of geen kritiek op de Qatarese overheid geuit.
Sjiieten versus soennieten
Lees ook: Hoe oud is de “haat” tussen soennieten en sjiieten eigenlijk?
Saoedi-Arabië steunt de oppositie in het aanslepende conflict in Syrië omdat het de alawiet Bashar al-Assad van het toneel wil zien verdwijnen. Assad is een bondgenoot van Iran, een overwegend sjiitisch land. Alawieten, die een afsplitsing vormen van de sjiitische islam, zijn aan de macht in Syrië. Het soennitische Saoedi-Arabië ziet daarom liever een Syrië in brokstukken en zonder een leider die bondgenoot is van het sjiitische Iran.
De spanningen tussen Iran en Saoedi-Arabië zijn aanzienlijk toegenomen na de verkiezing van Trump. Amerika is nu samen met Israël de grootste bondgenoot van Saoedi-Arabië in een onderhuidse oorlog tegen Iran.
Als Qatar Syrië helpt heropbouwen, komt de natie onder economische controle van Qatar dat daardoor zijn invloed in het Midden-Oosten heel sterk zou vergroten, zowel op politiek als economisch vlak.
Iran, daarentegen, kan het zich niet permitteren om Syrië als bondgenoot te verliezen. Syrië is rijk en groot en de uiteindelijke overwinning van het Syrische leger zou de macht van Iran in de regio aanzienlijk vergroten.
Dit scenario is ook niet in het voordeel van Qatar. Het rijkste land ter wereld met een inkomen per capita van 130.000 USD, heeft de middelen en het motief om Syrië terug op te bouwen na de verwoestende oorlog om het nadien als een kolonie te kunnen controleren.
Er bestaat in de Golf achterdocht omwille van de gedachte dat Qatar grote ambities heeft.
Als Qatar Syrië helpt heropbouwen – zelfs als Assad president blijft – komt de natie onder economische controle van Qatar. De invloed van Qatar in het Midden-Oosten zou dan heel sterk toenemen, zowel op politiek als economisch vlak. De dominante status en invloed in de regio van het media-imperium van Qatar zou nog meer uitbreiden, een risicovol gevolg voor de Arabische landen die de controle over de media liefst in eigen handen hebben.
Partnerruil
Qatar heeft al vaker botsingen gehad met Saoedi-Arabië en de andere Golfstaten. De ultra-ambitieuze objectieven van het emiraat hebben de Golfstaten behoedzaam gemaakt en Qatar verder in een bondgenootschap geduwd met Iran en Rusland.
‘We zien nu al een versterking van banden met Turkije en zeer interessante signalen van Doha waarin het de wens uit om zijn banden met Iran verder uit te breiden,’ zegt professor Kamrava. ‘Dit zal hoogstwaarschijnlijk voortduren. Op lange termijn zal Qatar het moeilijk vinden om opnieuw wederzijds vertrouwen op te bouwen met Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten. De laatste ontwikkelingen worden door Qatar gezien als een serieus verraad. Qatar zal op zoek gaan naar alternatieve middelen om te voorzien in zijn economische en andere behoeftes.’
Qatar heeft nu als doel om zijn positie in de regio met nieuwe bondgenootschappen te versterken.
Deze polarisatie in de Arabische wereld kan desastreuze gevolgen hebben voor vrede en de politieke evenwicht in het Midden-Oosten, maar een diplomatieke oplossing is nog mogelijk. Het wordt echter steeds moeilijker om een oplossing te bedenken waarbij de beide partijen geen gezichtsverlies zullen lijden. ‘Qatar zal plannen ontwerpen die het toelaten om zijn financiële uithoudingsvermogen te verlengen,’ zegt Rabie Barakat. ‘Het land zal zich openstellen voor alternatieve regionale en internationale allianties en vormen van samenwerkingen. Het zal lobbyen tegen het embargo in belangrijke westerse staten.’
Een diplomatieke oplossing is haalbaar, maar de regionale relatie met Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten zullen niet meer hetzelfde zijn als voor de crisis. Qatar heeft nu als doel om zijn positie in de regio met nieuwe bondgenootschappen te versterken.
‘Dit is het einde van de GCC zoals wij die kennen,’ aldus Rabie Barakat. ‘Koeweit en Oman zullen zich nu meer dan ooit zorgen maken over de drang van Saoedi-Arabië om de Perzische Golf te leiden en te domineren.’