Zijn sancties een brug te ver?
Waarom Zuid-Afrika wel procedeert maar geen economische sancties neemt tegen Israël
© Marco Longari / Belga
© Marco Longari / Belga
Zuid-Afrika diende eind 2023 een klacht tegen Israël in bij het Internationaal Gerechtshof (ICJ), en daarmee kroonde het zich tot morele leider van een kritische coalitie. Maar economisch blijven de banden tussen beide landen haast onveranderd. Zijn sancties een brug te ver?
‘We weten maar al te goed dat onze vrijheid onvolledig is zonder vrijheid voor de Palestijnen.’ Het zijn woorden van wijlen Nelson Mandela uit 1997, uitgesproken tijdens de Internationale Dag van de Solidariteit met het Palestijnse volk. Zuid-Afrika’s anti-apartheidsleider, Nobelprijswinnaar voor de Vrede en ’s lands eerste president na de apartheid onderhield altijd goede banden met de Palestijnse Bevrijdingsorganisatie (PLO). ‘We identificeren ons met de PLO omdat ook zij strijdt voor zelfbeschikkingsrecht’, legde hij in 1990 uit tijdens een interview in New York.
Het is die verbondenheid die ook verklaart waarom Zuid-Afrika op 23 december vorig jaar naar het Inter-nationaal Gerechtshof trok. Zuid-Afrika stelt dat Israël met het offensief in de Gazastrook het Genocideverdrag schendt en vroeg het Hof in Den Haag om maatregelen te nemen. Intussen sloten Colombia, Libië, Spanje, Mexico, Palestina, Nicaragua, Turkije en recentelijk Bolivia zich al formeel aan bij die klacht.
In spoedprocedure oordeelde het Hof in januari al dat Israël alle maatregelen binnen zijn macht moest nemen om mogelijke daden van genocide te stoppen, te voorkomen en te bestraffen. Maar het onderzoek en de rechtszaak zelf kunnen nog jaren in beslag nemen.
Anti-apartheid
Met de klacht bij het ICJ trok Zuid-Afrika een soort moreel leiderschap naar zich toe. ‘Wij Zuid-Afrikanen weten hoe apartheid eruitziet en we zullen niet zwijgen en toekijken hoe het tegen anderen gebruikt wordt’, sprak de Zuid-Afrikaanse president Cyril Ramaphosa tijdens de Algemene Vergadering van de VN in september nog.
‘Dit gaat wel degelijk over apartheid en de historische banden verbonden aan die anti-apartheidsstrijd’, bevestigt Chris Vandome van de prominente Britse denktank Chatham House. ‘Religie speelt hier niet. Verschillende joodse activisten waren overigens belangrijk in de Zuid-Afrikaanse anti-apartheidsstrijd. Denk maar aan Helen Suzman, Joe Slovo en Denis Goldberg.’
‘Heel wat ondernemers zijn bezorgd dat de ideologische belangen stilaan de economische zullen schaden.’Chris Vandome (Britse denktank Chatman House)
Zuid-Afrika herkent in het Israëlische beleid van discriminatie en onderdrukking van de Palestijnen zijn eigen geschiedenis. Het verklaart waarom de Zuid-Afrikaanse positie sterk contrasteert met de houding tegenover andere internationale conflicten, zoals dat in Syrië en recenter die in Soedan en Oekraïne. De Zuid-Afrikaanse regering weigerde bijvoorbeeld de Russische invasie in Oekraïne te veroordelen.
Toen het land in 2011 een zetel had in de VN-Veiligheidsraad, onthield het zich ook bij een stemming om het geweld van de Syrische president Assad tegen burgers te veroordelen.
Sinds de nieuwe uitbraak van geweld in Soedan, in april vorig jaar, vielen naar schatting al meer dan 15.000 burgerdoden. Het werkelijke aantal ligt wellicht veel hoger. Zuid-Afrika veroordeelt dat geweld en roept beide partijen op tot een staakt-het-vuren, maar trekt hiervoor níét naar Den Haag. Nochtans is er ook hier groeiend bewijs dat er ook in Soedan etnische zuivering plaatsvindt. De soldaten van de Rapid Support Forces (RSF) gingen vorig jaar in Darfur drie dagen van deur tot deur en doodden gericht niet-Arabische inwoners. De slachtoffers waren haast allemaal Masalit.
Ruslands vriend
Zuid-Afrika stelt zich gewoonlijk graag neutraal op. De kersverse minister van Internationale Relaties en Samenwerking, Ronald Lamola, verdedigde die houding nog in een gesprek bij Quincy Institute for Responsible Statecraft: ‘Zuid-Afrika steunt Oekraïnes recht op territoriale integriteit en onafhankelijkheid, maar we zien niet hoe we dit conflict kunnen oplossen zonder de beide partijen aan de tafel.’
De reden waarom Zuid-Afrika zich eerder voorzichtig uitspreekt over Oekraïne: een ambitie als vredesbemiddelaar én het lidmaatschap van de BRICS-landen, de samenwerkingsorganisatie voor groeiende economieën. BRICS stond lang voor Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika, maar dit jaar werden ook de Verenigde-Arabische Emiraten, Ethiopië, Egypte én Israëls aartsvijand Iran verwelkomd – tot grote frustratie van de Verenigde Staten.
De Verenigde Staten zijn een belangrijke handelspartner voor Zuid-Afrika. Maar het niet veroordelen van de Russische invasie in Oekraïne, het verwelkomen van Iran bij de BRICS en de klacht bij het Internationaal Gerechtshof tegen de Amerikaanse bondgenoot Israël heeft de relaties tussen Zuid-Afrika en de VS tot een dieptepunt gebracht. ‘Toen men naar het ICJ trok, dreigden de VS dat er gevolgen zouden zijn’, bevestigt Vandome. ‘Bij de bevolking bestaat er brede steun voor de zaak tegen Israël. Het morele gezag van Zuid-Afrika is gegroeid. Maar heel wat ondernemers zijn bezorgd dat de ideologische belangen stilaan de economische zullen schaden.’
(lees verder onder de leestips)
Lees ook:
Geen sancties
Het is daarom dat Zuid-Afrika wel naar het ICJ trok, maar nog geen economische sancties trof tegen Israël. Zuid-Afrika blijft zakendoen met Israël. Nochtans waren sancties ook belangrijk in de anti-apartheidsstrijd, waar steeds naar verwezen wordt als basis voor de solidariteit tussen Palestijnen en Zuid-Afrikanen.
Eind jaren ’80 hadden 23 landen economische sancties uitgevaardigd tegen Zuid-Afrika, waaronder de VS en de toenmalige leden van de Europese Economische Gemeenschap. Hoe belangrijk die sancties waren voor het beëindigen van de apartheid is nog steeds onderwerp van academische discussies. Maar ze stonden in elk geval symbool voor het internationale isolement van het apartheidsregime.
Economische sancties tegen Israël zouden misschien weleens de druppel kunnen zijn voor de VS om toch hetzelfde wapen in te zetten tegen Zuid-Afrika.
Zuid-Afrika is in het bijzonder voor steenkool en diamant een belangrijke handelspartner van Israël. Vijftien procent van de steenkool in Israël is afkomstig uit Zuid-Afrika, een export die in 2023 volgens UN Comtrade goed was voor 78,9 miljoen dollar (zo’n 74 miljoen euro) voor alle minerale brandstoffen samen – waaronder vooral steenkool. Zuid-Afrika importeert dan weer plastic (voor 12 miljoen dollar), machineonderdelen (33,16 miljoen) en bewerkte edelmetalen uit Israël.
De BDS-beweging, wat staat voor Boycot, Desinvestering en Sancties, roept op om die handelsrelaties stop te zetten en in de eerste plaats de steenkoolexport op te schorten. Steenkool zorgt voor de energie die het Israëlische militaire apparaat moet helpen draaien, is het argument van Palestine Solidarity Campaign (PSC), de Zuid-Afrikaanse solidariteitsbeweging met Palestina. Steenkool kan volgens de beweging als militaire steun beschouwd worden.
PSC wil een anti-apartheidswet goed laten keuren. Om die vraag luider te doen klinken, organiseerde het op 5 oktober een mars naar het Zuid-Afrikaanse parlement. Economische sancties tegen Israël moeten voor PSC deel uitmaken van die wet. Maar zo ver lijkt president Ramaphosa voorlopig niet te willen gaan.
Economische sancties door Zuid-Afrika zouden weleens tegensancties kunnen uitlokken. Op de eerste verjaardag van de Russische invasie in Oekraïne nam Zuid-Afrika deel aan een militaire oefening met de Russische en Chinese marine. De VS dreigden er daarop mee om het land te schrappen uit het AGOA-handelsakkoord. AGOA staat voor African Growth and Opportunity Act en is een akkoord tussen de VS en landen uit Afrika ten zuiden van de Sahara. Dankzij dat akkoord kan Zuid-Afrika sinds 2000 onder meer wagens, voedselproducten en kritische mineralen naar de VS exporteren tegen lagere exporttarieven.
Als de VS dreigen met gevolgen voor de Zuid-Afrikaanse klacht bij het Internationaal Gerechtshof, lijkt dat dan ook te verwijzen naar dit handelsakkoord. Tot een tegensanctie kwam het nog niet, maar economische sancties tegen Israël zouden misschien weleens de druppel kunnen zijn voor de VS om toch hetzelfde wapen in te zetten tegen Zuid-Afrika. Het zijn zulke gevolgen waar Zuid-Afrikaanse ondernemers volgens Vandome angst voor hebben.
Zou Zuid-Afrika met sancties zichzelf meer pijn doen dan Israël? Het Amerikaanse Brookings Institute berekende de mogelijke impact van het schrappen van Zuid-Afrika uit het AGOA-handelsakkoord. Volgens onderzoekers Gracelin Baskaran en Yash Ramkolowan was AGOA vooral in het begin heel belangrijk voor Zuid-Afrika, maar vandaag is de economie een pak diverser geworden. Volgens hun berekeningen zou een schorsing uit AGOA het bruto nationaal product van Zuid-Afrika slechts met 0,06 procent doen dalen. Het belangrijkste exportproduct naar de VS, dat zijn kritische mineralen, valt immers niet onder AGOA.
In 2021 importeerden de VS bijna 100 procent van hun chroom uit Zuid-Afrika, en meer dan 25 procent van hun mangaan, titanium en platina. De VS kunnen Zuid-Afrika dus wat pijn doen, maar omgekeerd kan Zuid-Afrika dat ook. Ondanks de politieke spanningen heeft vermoedelijk geen van beide landen zin om het conflict ook economisch te gaan beslechten.
En ook bij economische sancties tegen Israël is de vraag wie wie het meest kan kwetsen. Een land dat economische sancties treft, zal Israël niet tot stoppen brengen. Maar het is soms de som van verschillende maatregelen en factoren die voor een omwenteling kan zorgen, net als bij het einde van de Zuid-Afrikaanse apartheid.
Deze analyse werd geschreven voor MO*154, het winternummer van MO*magazine. Vind je dit artikel waardevol? Word dan proMO* voor slechts 4,60 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je tal van andere voordelen.
