Wanneer een trauma je vluchtverhaal kapotmaakt

© Fatinha Ramos

Een vluchteling die in ons land asiel aanvraagt, moet in staat zijn om een goed onderbouwd, doorleefd en logisch vluchtverhaal te vertellen. Maar niet iedereen kan dat. Trauma’s en taboes hakken in op het vertelvermogen van slachtoffers van foltering of mishandeling. Gevolg: mensen die nood hebben aan internationale bescherming vallen door de mazen van het opvangnet.

De nu twintigjarige Angolese vluchteling, laten we hem Samuel(*) noemen, was nog een kind toen hij in een Angolese gevangenis werd gefolterd en zijn hand werd afgehakt. Hij betaalde een uiterst gruwelijke tol voor de daden van zijn vader. Die was lid van het FLEC, een rebellenbeweging die ijvert voor de afsplitsing van Cabinda, een enclave van Angola met veel bodemrijkdommen.

Later vluchtte Samuel naar Europa en zocht hij in ons land bescherming. Maar een veilige haven werd België niet. In januari 2021, twee en een half jaar nadat hij in ons land internationale bescherming vroeg, nam het Commissariaat-generaal voor de Vluchtelingen en Staatlozen (CGVS) een beslissing over zijn asielaanvraag: geweigerd. ‘Niet geloofwaardig’, klonk het.

Ondanks de hand die hij mist. Ondanks de medische attesten die waren toegevoegd aan zijn dossier. Ondanks de onweerlegbare vaststelling van een posttraumatische stressstoornis (PTSS) en de gevolgen daarvan: ernstige depressie, slaapstoornissen, ernstige angststoornissen, concentratieproblemen, verlies van realiteitsbesef, intens wantrouwen tegenover anderen.

Samuel ging in beroep, bij de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen (RvV). ‘Zijn dossier is daar nu hangende’, zegt Hanne van Walle, advocate bij het advocatenkantoor Alter Egaux Avocats, dat het dossier van Samuel behandelt.

‘We bekijken op dit moment wat we binnen ons agentschap beter kunnen doen in de toekomst.’
Dirk Van den Bulck (CGVS)

België houdt echt te weinig rekening met de impact van zware trauma’s op de getuigenissen van asielzoekers, zegt Van Walle. Ook andere advocaten en experten vreemdelingenrecht delen die kritiek. ‘Nooit vergeet ik die zaak van een cliënte, een vluchtelinge die verkracht was door de geheime diensten in Iran’, vertelt advocate Sylvie Micholt.

‘Voor de allereerste keer vertelde ze, tijdens haar gehoor op het CGVS, aan een protection officer (PO of dossierbehandelaar, red.) over het verregaande geweld dat ze had meegemaakt. Nooit eerder had ze haar verhaal zo gedetailleerd verteld, zelfs haar man kende de ware toedracht niet.’

Haar cliënte stortte emotioneel in elkaar, vertelt Micholt. ‘Mentaal en fysiek. Ze ging op de grond liggen en is onbedaarlijk beginnen huilen. Daar stond ik. Als juriste, als mens. Ook de PO bleef stokstijf staan, onwetend wat te doen. De tolk bleef onverschillig en een psycholoog was er niet. Deze vrouw herbeleefde zonder enige psychologische bescherming, open en bloot, de zwaarste inbreuk op iemands intimiteit en integriteit. Als je me vraagt hoe we in ons land omgaan met vluchtelingen met een zwaar trauma, dan illustreert dit voorval veel. De omkadering ontbreekt.’

Bijzonder aandachtspunt

Commissaris-generaal voor de Vluchtelingen en Staatlozen Dirk Van den Bulck erkent dat slachtoffers van foltering meer aandacht verdienen binnen zijn agentschap. ‘Op dit moment bekijken we wat we beter kunnen doen in de toekomst, hoe we onze opleidingsmodules en modellen naar beoordeling kunnen verfijnen. We doen dat in samenwerking met andere landen en het EASO (het Europees Ondersteuningsbureau voor Asielzaken, red.), waar dit onderwerp hoog op de agenda staat.’

‘Vluchtelingen moeten voor onze asielinstanties een proper verhaal afleveren dat voldoet aan de verwachtingen: duidelijk, chronologisch en logisch opgebouwd.’
Advocate Marie Doutrepont

Maar, voegt hij meteen toe, dat neemt niet weg dat het CGVS vandaag wel degelijk rekening houdt met deze bijzondere problematiek en met de nood aan een bijzondere behandeling voor asielzoekers met geweldtrauma’s. ‘We voorzien, indien nodig, aangepaste procedures: uitstel van gehoor, aanpassing van de bevraging, het in rekening brengen van bijzondere situaties, opvragen van bijkomende informatie, enzovoort.’

Hoe om te gaan met slachtoffers van foltering en mensen met posttraumatische stressstoornis? Dat zit vandaag niet in de basisopleiding van de protection officers bij het CGVS maar komt later aan bod in een extra opleidingsmodule. ‘Het is een vrij uitgebreide module die in samenwerking met het EASO is uitgewerkt’, verduidelijkt Van den Bulck. ‘We gaan daarbij dieper in op de vraag hoe je tijdens een gehoor rekening moet houden met bijvoorbeeld PTSS en hoe je de impact ervan meeneemt bij de beoordeling van iemands asielaanvraag.’

Als de logica ontbreekt

Bij onze asielinstanties ligt de klemtoon sterk op de geloofwaardigheid van het vluchtverhaal van asielzoekers. Dat lijkt de logica zelve. Maar wanneer getraumatiseerde mensen zichzelf in hun relaas tegenspreken of als er inconsistenties in hun relaas zijn, wordt er al te vaak van uitgegaan dat iemand niet de waarheid spreekt, zeggen advocaten. Het VN-Comité tegen Foltering is nochtans duidelijk. In rechtspraak stelde het al in 1996: ‘Zelden kan je volledige accuraatheid verwachten van slachtoffers van foltering.’

‘Vluchtelingen moeten voor onze asielinstanties echter een proper verhaal afleveren dat voldoet aan de verwachtingen: duidelijk, chronologisch en logisch opgebouwd’, zegt advocate Marie Doutrepont. ‘Bij slachtoffers van foltering of geweld spelen posttraumatische stressstoornis maar ook schaamte, trots, wantrouwen, onwetendheid, taboes een zodanig grote rol dat mensen feiten anders voorstellen of verzwijgen. Daardoor dreigen mensen naast internationale bescherming te grijpen.’

Medische rapporten bieden soelaas. Ze helpen formeel te verklaren waarom sommige asielzoekers niet in staat zijn om een samenhangend of volledig verhaal te vertellen. Asielzoekers die geweldtrauma’s meemaakten, kunnen zo’n attest laten opstellen door onafhankelijke experten zoals dokters, psychologen en psychiaters.

Maar de wachttijden om een medisch rapport te laten opstellen zijn erg lang, klagen advocaten. ‘Dat klopt’, zegt Isabelle Moureaux. Ze is een van de bezielers van Constats, een vzw waarbij een twintigtal dokters is aangesloten die medische rapporten opstellen voor slachtoffers van foltering of geweld. Dat ik Moureaux kan spreken is blijkbaar geen evidentie, want wie Constats te pakken wil krijgen, heeft blijkbaar veel tijd en geduld nodig. ‘We zijn met te weinig dokters en dat is problematisch. Op dit moment hebben we onze wachtlijst bevroren. We nemen tijdelijk geen nieuwe zaken aan.’

Vreselijk vindt Moureaux het, want ze weet dat een medisch rapport het verschil kan maken. ‘Soms zijn speciale procedures nodig. Zo kan het ronduit gevaarlijk zijn voor het mentaal welzijn van iemand om zijn of haar geweldtrauma te vertellen en te herbeleven zonder de nodige begeleiding. Dan noteren we dat. Of wanneer mensen te nerveus zijn om zelfs maar hun verhaal te beginnen. Maar dat wordt ook meestal goed opgevolgd bij de asielinstanties.’

© Fatinha Ramos

Medische attesten verworpen

Toch ondervinden advocaten dat zowel het CGVS (dat de asielaanvragen behandelt) als de RvV (waar je beroep kan aantekenen tegen je asielbeslissing) niet altijd rekening houdt met die medische rapporten. ‘Wanneer de asielinstanties de geloofwaardigheid van een asielzoeker in twijfel trekken, merken we dat ze ook de vaststellingen van een arts in vraag durven stellen’, zegt advocate Hanne van Walle.

‘Zeker als het om een psychologisch medisch attest gaat, heeft men daar niet altijd respect voor’, vult Sylvie Micholt aan. ‘Mentale problemen worden sneller geminimaliseerd. Ik had een cliënt die zichzelf in brand dreigde te steken. De reactie bij het CGVS was: “Chantage!” Maar je moet je toch afvragen wat iemand met zo’n zelfdestructieve houding in godsnaam bezielt.’

‘Medische rapporten zijn uiterst belangrijk en we houden er bij het CGVS absoluut rekening mee, tenminste als er een causaal verband is’, reageert commissaris-generaal Van den Bulck. ‘Concreet: wanneer een medisch rapport melding maakt van een trauma, erkennen we dat. Maar als die persoon in het asielrelaas foute informatie geeft of beweert uit een land te komen waar hij niets van afweet, dan achten we zijn of haar asielrelaas toch ongeloofwaardig.’

‘Soms verwerpen rechters bij de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen medische rapporten zonder voorkennis’, zegt Van Walle. ‘In een arrest bij de RvV zei een rechter dat de blessures van mijn cliënt, opgelopen door foltering en opgetekend in een medisch rapport, evengoed afkomstig zouden kunnen zijn van zijn job op de vismarkt. Dat is een persoonlijke en subjectieve invulling, waarmee die rechter zomaar een uitgebreid medisch onderzoek naast zich neerlegde.’

‘Cliënten gooien dat niet meteen op tafel. Vrouwen die het slachtoffer werden van seksueel geweld zullen daar niet snel mee naar buiten komen.’
Advocaat Brecht De Schutter

De Oegandese Mariam**(*)**, een cliënte van advocaat Brecht De Schutter, werd het slachtoffer van seksueel geweld door haar man, met wie ze gedwongen was te huwen. Die feiten en het gevolg ervan, PTSS, werden vastgesteld door een klinisch psycholoog van Fedasil, het federaal agentschap voor de opvang van asielzoekers.

Ook Ulysse, een organisatie voor geestelijke gezondheid, stelde de diagnose PTSS in een medisch rapport. ‘Mariam heeft een erg traumatisch verleden, is psychologisch labiel en heeft nood aan een bijzondere procedure tijdens de gehoren’, stelden artsen vast. ‘Maar zowel het CGVS als de RvV trokken die medische attesten in twijfel’, zegt De Schutter.

‘In haar eerste asielaanvraag was Mariam niet goed in staat om te vertellen over die traumatische ervaringen. In de tweede asielaanvraag werd de duiding van therapeuten, de reden waarom ze moeite had om haar verhaal helder te vertellen, zonder al te veel omhaal opzijgeschoven. Haar tweede asielaanvraag is nu ook verworpen.’

Hersteltijd versus verkorte procedures

Dirk Van den Bulck benadrukt dat ‘de aangehaalde dossiers niet noodzakelijk representatief zijn voor de wijze van behandeling in de meeste cases bij het CGVS.’

‘Ik weet ook dat het niet eenvoudig is voor autoriteiten om te achterhalen of iemand de waarheid spreekt’, zegt Sylvie Micholt. ‘Ik heb heus ook wel eens cliënten die over een geweldtrauma spreken dat ze nooit hebben meegemaakt. Maar bij mensen met een reëel geweldtrauma – en het zijn er helaas veel meer dan we denken – moet je aangepaste procedures voorzien. Dit gaat om mensen van vlees en bloed.’

Ook Brecht De Schutter weet dat het niet altijd evident is om de ware toedracht van trauma’s te kennen. Ook voor hemzelf, als pleitbezorger van vluchtelingen. ‘De impact van een trauma of PTSS is niet altijd duidelijk wanneer je een cliënt voor de eerste keer ziet. Cliënten gooien dat niet meteen op tafel. Vrouwen die het slachtoffer werden van seksueel geweld zullen daar niet snel mee naar buiten komen.’

En dus vragen asieldossiers met geweldtrauma’s tijd, zegt De Schutter, ook al lijkt dit in tegenspraak met de eis om asielprocedures te verkorten. Dokter Moureaux bevestigt dat de impact van een trauma op de asielprocedure jaren kan aanslepen. Ze vertelt over een man die ze zes jaar heeft opgevolgd, gebroken over zijn hele lijf, van wie asielaanvraag na asielaanvraag geweigerd werd. Vijf medische rapporten later werd hij erkend.

Ook Micholt is geen voorstander van een verkorte asielprocedure. ‘Ik ben er niet van overtuigd dat je asielprocedures die je op drie, maximum zes maanden afhandelt, ook juist hebt afgehandeld. Dat geldt zeker voor mensen die een zwaar trauma torsen. Die moeten minstens eerst op adem kunnen komen.’

**(*)**Om de privacy van de betrokken asielzoekers te beschermen, gebruikten we niet hun echte namen.

Deze analyse werd geschreven voor het herfstnummer van MO*magazine. Voor slechts 32 euro kan je hier een jaarabonnement nemen! Je kan ook proMO* worden voor slechts 4 euro per maand. Je krijgt dan ook ons magazine toegestuurd en je steunt daarmee ons journalistiek project. Opgelet: Knack-abonnees ontvangen MO* automatisch bij hun pakket.