Wat het snelst krimpende land van Europa ons kan leren

Op 16 februari trapt Litouwen het jubileumjaar van de Baltische Staten af, toevallig tijdens een cruciaal jaar voor Europa. Nu de debatten over de voorstellen van de Franse president Macron in alle ernst zullen losbarsten, loont het om naar de Baltische Staten te kijken. Wie denkt dat de hervorming van de Eurozone een verhaal is van Noord tegen Zuid, kijkt beter eens goed naar wat er in het oosten gebeurt.

Het moderne Litouwen wil tonen dat het haar zelfvertrouwen teruggevonden heeft en openheid omarmt zonder de nationale eigenheid te verliezen.

‘Omdat ik Litouwse ben, sta ik sterk in de wereld.’ Het zijn de woorden van Beata Nicholson (née Čičkauskaitė), onderneemster, televisiechef en uithangbord voor de campagne ‘100 jaar Litouwen’. Als emigrante vertrok ze 15 jaar geleden naar Londen, om in 2013 met bakken ervaring èn met haar nieuwe familie terug te keren en een culinair zakenimperium uit te bouwen.

Ze staat nu aan het hoofd van een keten restaurants en magazines gebouwd rond een kookprogramma waarin de traditionele Litouwse keuken centraal staat. Als er zoiets als een Litouwse droom bestaat, dan is Beata Nicholson er het symbool van.

100 jaar Litouwen

Nicholson incarneert wat de overheid op het eeuwfeest van de moderne staat wil uitdragen. Het moderne Litouwen wil tonen dat het haar zelfvertrouwen teruggevonden heeft en openheid omarmt zonder de nationale eigenheid te verliezen. Na decennia van bezetting door de Sovjetunie en de economische crisis na de val van de Muur wil het land een bladzijde omslaan. Litouwen wil eindelijk een normaal, westers land worden.

De olifant in de kamer

Het jubileum zal in brede lagen van de bevolking oprecht worden gevierd. Maar tijdens dit feestje is het moeilijk de olifant in de kamer te negeren. Het kleine land loopt leeg en emigratie blijkt, ondanks het voorbeeld van Beata Nicholson, vooralsnog een eenrichtingsstraat. Net als 100 jaar geleden vertrekken nog elke dag Litouwers naar het Westen, om niet meer terug te keren.

Alle lagen van de bevolking emigreren, de enige constante is dat migranten jong zijn: het merendeel van de vertrekkenden is tussen 25 en 34 jaar.

De schaal van de emigratie uit de Baltische Staten is zelfs naar Oost-Europese maatstaven buitengewoon te noemen. Litouwen is het herstel van de onafhankelijkheid in 1991 begonnen met een bevolking van 3,7 miljoen inwoners. In 2017 bleef daar nog 2.8 miljoen van over. Tijdens deze 26 jaar emigreerden 680.000 inwoners, de rest van de daling is voor rekening van natuurlijke afname.

In Letland is de situatie niet anders. Estland houdt redelijk stand, louter omdat tienduizenden Esten ervoor kiezen wekelijks naar het naburige Finland te pendelen. De Finse golf is wellicht de drukst bevaren maritieme pendelroute ter wereld.

Alle lagen van de bevolking emigreren, van hoog- tot laagopgeleid, van stedelingen uit Vilnius tot mensen uit het platteland. De enige constante is dat migranten jong zijn. Het merendeel van de vertrekkenden is tussen 25 en 34 jaar, een leeftijd waarop de meeste westerse jongvolwassenen ervoor kiezen te settelen. De Britse eilanden zijn veruit de populairste bestemming, maar ook Scandinavië, Nederland en Duitsland ontvangen hun aandeel Baltische migranten.

Morele paniek

Zo’n volksverhuizing doet iets met een land: braindrain, tekort aan arbeidskrachten en ernstige vragen over de betaalbaarheid van de pensioenen en gezondheidszorg. Als Litouwse gepensioneerde heb je maar beter een kind in Londen dat je pensioen van 130 euro met een genereuze storting wil aanvullen. Families raken gescheiden, lokale gemeenschappen vallen uit elkaar. Het zijn de tastbare gevolgen van de emigratiegolf.

Emigratie is de emanatie van de herwonnen Litouwse vrijheid. Niemand heeft gezegd dat die vrijheid gemakkelijk zou zijn, dus wen er maar aan.

Maar misschien is het effect op het moreel in het land schadelijker. Migratie roept overal emotionele, overtrokken reacties op, en in Litouwen is dat niet anders. Morele paniek beschrijft de situatie nog het best. De kranten staan er vol van en politici profileren zich rond het thema.

Anderen koppelen het fenomeen aan zedelijk verval. Een filosoof bestond het onlangs in het parlement parallellen te trekken tussen het verval van het gezin en het verval van de natie: emigratie als gebrek aan loyaliteit tegenover de volksgemeenschap.

Liberalen komen niet verder dan historische parallellen met de Soviet-Unie -‘Hadden we de deportaties van toen dan liever?’- en gelijkaardige lessen in moraliteit. Emigratie is de emanatie van de herwonnen Litouwse vrijheid. Niemand heeft gezegd dat die vrijheid gemakkelijk zou zijn, dus wen er maar aan.

Migratie is stemmen met je voeten

Is emigratie iets dat de Balten zomaar moeten ondergaan? Emigratie van oost naar west wordt nogal snel weggezet als een onvermijdelijk gevolg van de EU. Lonen in het westen zijn hoger, dus staat het in de sterren geschreven dat de migratiestroom naar het westen trekt.

ProfessorJeffrey Sommers van de Stockholm School of Economics in Riga is niet overtuigd. ‘Met zulke loonverschillen zal er altijd arbitrage zijn. En ja, er zullen altijd ambitieuze mensen zijn die voor professionele opportuniteiten emigreren, maar de meeste mensen willen hun thuis niet verlaten, dus is er iets ergs nodig om hen weg te duwen.

‘Het gaat om mensen die letterlijk geen alternatief zien en voor wie emigratie de laatste optie is’

Het gaat hier om mensen die letterlijk geen alternatief zien en voor wie emigratie de laatste optie is. Veel migranten maken ook plannen om terug te keren, dus het zegt iets over hoe slecht de zaken ervoor staan, als ze niet teruggaan.’

De katalysator die de migratie echt op gang bracht bleek de financiële crisis van 2009 en de reactie van het beleid daarop. Ironisch genoeg viel de emigratiestroom bij het EU-lidmaatschap in 2004 zelfs terug. Het was de tijd van de “Baltische tijgers” die met hun vlaktaksen, financiële deregulering en flexibele arbeidsmarkten het geheim voor groei hadden gevonden.

Het barsten van de zeepbel

‘In werkelijkheid was die groei kunstmatig gedreven werd door goedkoop krediet dat via Zweedse banken naar de Baltische staten werd versast. Iedereen verwachtte toen dat de vastgoedprijzen in de steden hier naar Westerse niveaus zouden groeien. Je moet je de markt van toen voorstellen, met al die prachtige art nouveau gebouwen in Riga, zonder enige vorm van hypotheek. De banken hadden het maar voor het grijpen, ze overlaadden het land met schuld en maakten er een inkomstenstroom naar Zweden van’, verklaart Sommers.

Met het barsten van die zeepbel was het uit met de reputatie van de papieren Baltische tijgers. Maar in geen tijd zouden ze zich een tweede reputatie verwerven, die van voorbeeldige bezuinigers. De staat nam de schuld van de banken over, lonen en uitkeringen werden tot de helft teruggebracht, belastingen gingen omhoog.

‘Toen al snel bleek dat de regering blind zou blijven voor de bezorgdheden van de bevolking, deed deze het enige rationele: massaal gebruik maken van de exit optie’

Het was het recept dat ook aan Griekenland werd voorgeschreven. Maar in tegenstelling tot Zuid-Europa bleef massaal sociaal protest uit en daalde de werkloosheid na een piek in 2010. Het leek alsof de Balten het geheim voor bezuiniging gevonden hadden: kort maar krachtig.

Jeffrey Sommers ziet het anders. ‘We zagen in 2009 protesten van studenten, boeren, gepensioneerden, gezondheidswerkers, maar het bleek al snel dat de regering blind zou blijven voor hun bezorgdheden en dus deden ze het enige rationele: massaal gebruik maken van de exit optie.’ De stille Baltische uittocht als stemmen met je voeten. De werkloosheid daalde omdat mensen de wijk namen. Toch werd de ervaring van de Balten als een succes neergezet.

‘Tegen 2012 ging het slecht met besparingen in het VK en de rest van Europa, de voorstanders hadden een succesverhaal nodig. De Baltische staten kwamen hen te hulp.

Het verhaal was dat je hier die stoïcijnse, moedige, protestantse Balten had die hun medicijn in tegenstelling tot de Grieken als volwassenen innamen en er gezond uitkwamen. Wees nu sterk en in de toekomst zal het beter gaan. Die manier van denken doet bijna Sovjet aan. De financiële pers had er een vette kluif aan.’ Voor de tweede keer waren de Balten een model, en ze liepen er massaal van weg.

Circulaire migratie

Nu, 10 jaar na de start van de financiële crisis houdt emigratie aan. In 2017 vertrokken 50.000 Litouwers, maar 14.000 maakten de oversteek terug. Analysten verwachten dat er vroeg of laat een daling komt, maar dan alleen omdat het reservoir mensen dat voor emigratie in aanmerking komt opraakt.

‘Het zijn niet alleen voor het loon, maar ook omwille de lange uren, onzekere contracten en het gevoel psychologisch niet te worden gerespecteerd dat mensen vertrekken’

Niet iedereen is jong en kan voldoende Engels of Duits leren. Verontrustend is dat de betere macro-economische omstandigheden zich niet vertalen in lagere netto-emigratie. Dit zou erop wijzen dat inkomens niet voor iedereen gelijk groeien en dat andere grieven spelen.

‘Het is niet alleen voor het loon, maar ook omwille de lange uren, onzekere contracten en het gevoel psychologisch niet te worden gerespecteerd dat mensen vertrekken. Wat Guy Standing het precariaat noemt, beschrijft de situatie voor velen hier.’

De Litouwse overheid doet haar best om de emigratiegolf op korte termijn om te buigen. Circulaire migratie is nu het toverwoord. Om dat aan te moedigen doen ideeën de ronde als invoeren van dubbele nationaliteit, websites met informatie voor re-immigranten in spe en de creatie van ‘Global Lithuania’, een netwerk dat de diaspora met het thuisland moet verbinden. Het levert mooie fotomomenten op in de hoofdstad, maar het succes moet nog blijken.

De schaal van het fenomeen suggereert dat er radicalere ideeën nodig zijn, en dat oplossingen alleen van Europa kunnen komen.

Winnaars en verliezers

Het is duidelijk dat een nieuwe crisis als in 2009 zich hier niet meer mag voordoen. Het idee dat de lidstaten van de Eurozone de gevolgen van een speculatieve bubbel zelf moeten opkuisen zou nu echt wel dood en begraven moeten zijn. Wanneer in de VS een van de staten een mindere periode doormaakt, blijft de federale overheid pensioenen en uitkeringen betalen en ondersteunt ze het bankwezen. Budgettaire unie, bankenunie, Eurobonds en een EMF als echt solidariteitsfonds dringen zich op.

Voor de Baltische staten is dit een kwestie van levensbelang. Het lijkt weinig waarschijnlijk dat ze een tweede demografische tik kunnen (en willen) verdragen.

De winnaars van vrij verkeer concentreren zich vooral in het bedrijfsleven, dat toegang krijgt tot goedkope arbeid. De verliezers zijn vooral laaggeschoolde arbeiders in de gastlanden’

Beter crisismanagement is echter niet voldoende. Lonen groeien terug, maar dat doen ze in het Westen ook. Westerse landen klagen graag over sociale dumping, maar gaan in het oosten actief op zoek naar de besten en de slimsten. ‘Braindrain’ is het geniepige broertje van ‘sociale dumping’. Arbeidsmigratie zal daarom nog lang een realiteit blijven.

De Britse eilanden zijn veruit de populairste bestemming, maar ook Scandinavië, Nederland en Duitsland ontvangen hun aandeel Baltische migranten.

Als we willen dat vrij verkeer van personen voor iedereen werkt, dan moeten we ervoor zorgen dat iedereen er baat bij heeft. De winnaars van vrij verkeer concentreren zich vooral in het bedrijfsleven, dat toegang krijgt tot goedkope arbeid. De verliezers zijn vooral laaggeschoolde arbeiders in de gastlanden –meestal zelf tweede generatie migranten– en de achterblijvers in het thuisland.

Volgens de Amerikaanse econoom Stiglitz ligt een eenvoudige oplossing voor de hand. Voer een bescheiden Europese belasting in op hoge inkomens en gebruik de opbrengsten om migratie beter te omkaderen. Of voer bilaterale migratierekeningen in: gastlanden betalen de landen van herkomst binnen de EU een deel van de geïnde belastingen of sociale bijdragen.

Populisme kortsluiten

Als we zien hoe de zeer bescheiden voorstellen van de Franse president over de Eurozone in sommige kringen werden onthaald, lijkt dit alles utopie. Dat zou het niet mogen. Want uiteindelijk draait het om het gelaat dat we aan vrijheid willen geven. Als de ervaring van de Balten iets leert, is dat emigratie een positieve keuze zou moeten zijn en geen daad uit wanhoop, die zowel de emotionele als economische banden met het thuisland opblaast. Vrijheid hoeven we niet onnodig moeilijk te maken, en wordt daarom best ingebed in een solide structuur.

Als deze filosofische beschouwing niet overtuigt, bekijk dan deze meer praktische argumenten. Desillusie in de EU is een van de redenen waarom in Polen en Hongarije autoritaire leiders aan de macht zijn. Litouwen blijft dit voorlopig bespaard, maar we kunnen er niet van uitgaan dat ze immuun zijn voor populisme. In 2003 had Litouwen in Rolandas Paksas ei zo na een rechts-populist als president, die na een corruptieaffaire werd afgezet. De man deelt nu in het Europarlement een fractie met UKIP en AfD.

‘Als de huidige regering onder leiding van de groenen en agrariërs geen duurzaam perspectief kan bieden, is het een open vraag wie hen zal opvolgen’

De onvrede zit zo diep dat Litouwse regeringen bij de volgende verkiezingen routineus worden weggestemd. Het overkwam de christendemocraten in 2012 en de sociaaldemocraten in 2016. Als de huidige regering onder leiding van de groenen en agrariërs geen duurzaam perspectief kan bieden, is het een open vraag wie hen zal opvolgen.

20 kilometer van Vilnius ligt Wit-Rusland. Daar wordt een ander model in de praktijk gebracht. Petroroebels vanuit het Kremlin houden er een onvrij regime recht dat in alles contrasteert met Litouwen. In dat land vergroot de pers elk probleem in het Westen buiten proportie uit. Het Russische propagandakanaal Sputnik speelt de demografische crisis van de Baltische Staten gretig uit.

Vergelijkingen tussen EU en USSR zijn overtrokken en niet zonder risico. Maar toch. In de jaren ‘80 toonden de Balten met hun vreedzaam verzet dat de Sovjetunie met weinig meer aan elkaar hing dan dwang en geweld. Hun huidige ervaring toont de gevolgen van een onvolmaakte EU die van vrijheid anarchie maakt. Dit jaar hebben we de kans daar verandering in te brengen.