Wat staat er op het spel bij de Iraaks-Koerdische stem voor onafhankelijkheid?

Kurdishstruggle CC BY 2.0​

Het is de droom van vrijwel iedere Koerd: een onafhankelijk Koerdistan. En als het aan de president van de semi-autonome Koerdische regio in Irak Masoud Barzani ligt komt die droom voor de Iraakse Koerden zo snel mogelijk uit. Op 7 juni kondigde hij een referendum aan, en alles wijst erop dat dit maandag ook daadwerkelijk gaat plaatsvinden.

Link

Lees ook:
Millennials in Koerdisch Irak: ‘We moeten de buitenwereld wakker schudden’

De enige smet op die feestdag: vrijwel de hele wereld is tegen.

De VS vreest dat het de regio zal destabiliseren en IS in de kaart speelt, en zet de Koerden sinds enkele weken zwaar onder druk. Samen met Britse diplomaten en afgevaardigden van de VN kwamen ze met een alternatief voorstel om het referendum twee tot drie jaar uit te stellen in ruil voor steun bij de onderhandelingen met Bagdad.

Iran waarschuwt dat de veiligheids- en militaire overeenkomsten met Erbil onder druk komen te staan.

Voor een alternatief is het echter te laat, reageerde Barzani afgelopen zaterdag tijdens een bijeenkomst in Duhok. En dus gaat het referendum 25 september gewoon door.

Daarom nemen ook de spanningen in de regio toe. De Iraakse premier Haider al-Abadi noemde het referendum ‘illegaal’ en dreigde met militair ingrijpen als het referendum tot geweld leidt.

Turkije kondigde bezwaar aan en hield afgelopen maandag een opzichtige militaire oefening aan de grens met Iraaks-Koerdistan. En Iran dreigt ermee de grens te sluiten als het referendum doorgaat en waarschuwt dat de veiligheids- en militaire overeenkomsten met Erbil onder druk komen te staan.
Waarom ligt dit zo gevoelig? En waarom zetten de Iraakse Koerden toch door?

Koerden autonoom, maar niet onafhankelijk

Sinds de opdeling van het Ottomaanse Rijk door Frankrijk en Groot-Brittannië leven de Koerden verdeeld over voornamelijk Irak, Iran, Turkije en Syrië. Daar werden ze in de loop der jaren vaak gewelddadig onderdrukt.

Dat geweld leidde er toe dat de VS, Frankrijk en Groot-Brittanië in 1991 een veilige zone voor de Iraakse Koerden creëerden in het noorden van het land. Vanaf dat moment ontwikkelde de regio zich stap voor stap tot een semi-autonome staat. Zo hebben de Iraakse Koerden een eigen parlement, ministerie en legermacht, en spelen ze een belangrijke rol in de strijd tegen Islamitische Staat.

Nu IS bijna is verslagen en de Koerden hun positie in Irak nadrukkelijk hebben versterkt neemt president Barzani het heft in eigen handen.

Onafhankelijk zijn ze echter niet. Zo controleert de regering in Bagdad het Koerdische luchtruim, kunnen de Koerden geen leningen afsluiten tegen aanvaardbare rentetarieven en mogen ze geen wapens kopen op dezelfde wijze als door VN-erkende lidstaten.

De afgelopen jaren stond de relatie tussen de Iraakse Koerden en Bagdad ook regelmatig onder druk. Dat ging voornamelijk om geld. De afspraak was dat de Koerden 17 procent van de olie-inkomsten kregen.

Bagdad draaide de geldkraan echter meer dan eens dicht uit protest tegen het rechtstreeks verkopen van olie en gas door de Koerden aan Turkije.

Met de sterk dalende olieprijzen vanaf 2014 namen die spanningen toe en werden Koerdische ambtenaren vaak laat of helemaal niet betaald. De schuld van Iraaks Koerdistan liep op tot 20 miljard dollar.

Al die jaren onderhandelden de Koerden vruchteloos met de regering in Bagdad over onafhankelijkheid. Nu IS bijna is verslagen en de Koerden hun positie in Irak nadrukkelijk hebben versterkt neemt president Barzani het heft in eigen handen. Hij schrijft het referendum gewoon uit.

Masoud Barzani

jan Sefti CC BY-SA 2.0​

Referendum tegen reputatieschade

Toch is het maar zeer de vraag of het referendum iets zal veranderen aan de status van Iraaks-Koerdistan. Hoewel het ja-kamp volgens peilingen een overweldigende overwinning zal behalen, brengt de uitslag de onafhankelijkheid geen stap dichterbij, zegt Michael Knights, Lafer fellow aan het Washington Institute for Near East Policy, een in Washington gevestigde denktank.

‘Het referendum is niet bindend en heeft daardoor geen consequenties. Er is in de grondwet ook geen geen mechanisme dat toestaat dat een deel van Irak zich afscheidt. En de internationale gemeenschap steunt de Koerdische verklaring niet’, aldus Knights.

‘Voor president Barzani is het referendum een manier om de reputatieschade van de afgelopen jaren te herstellen’

Eigenlijk laat de uitslag alleen zien dat de Koerden onafhankelijk willen zijn, maar dat weet iedereen in feite al lang. Dat de ze in de nabije toekomst ook daadwerkelijk onafhankelijk zullen zijn lijkt ook een zo goed als voldongen feit.

Het referendum gaat volgens Knights vooral over binnenlandse politiek. ‘Voor president Barzani is het een manier om de reputatieschade van de afgelopen jaren te herstellen. Door het lang gedroomde referendum uit te schrijven, vindt Barzani zichzelf politiek opnieuw uit’

Dat is vooral belangrijk met het oog op de geplande algemene verkiezingen van 1 november waar de Iraakse Koerden zowel een nieuwe president als nieuw parlement kiezen. De nationalistische golf die momenteel door de regio waait -en door mediakanalen van de heersende macht op de voet wordt gevolgd- is in het voordeel van de heersende macht waarvan president Barzani het boegbeeld is.

Barzani en zijn partij en de andere partijen die het referendum steunen, zullen waarschijnlijk goede resultaten behalen bij de verkiezingen, zegt Knights. Het referendum is daarmee een uitstekende manier om hun macht in de regio te verstevigen.

Tegenkantingen

Ook dat wordt voornamelijk ingegeven door binnenlandse belangen, zegt Knights. ‘Het probleem met Iraakse leiders is dat niemand premier wil zijn op het moment dat Iraaks-Koerdistan formeel een onafhankelijke staat wordt. Die premier zal voor altijd worden herinnerd als de man die Irak opdeelde.’

Met de Iraakse verkiezingen van april 2018 voor de deur kan premier Abadi dat al helemaal niet gebruiken. Het Iraakse parlement in Bagdad heeft het referendum vorige week dan ook veroordeeld als ongrondwettelijk, en premier Abadi heeft toestemming gegeven om ‘alle maatregelen’ te nemen om te verhinderen dat het plaatsvindt.

‘Het probleem met Iraakse leiders is dat niemand premier wil zijn op het moment dat Iraaks-Koerdistan formeel een onafhankelijke staat wordt’

Dat veroorzaakt vooral spanningen in en rond de olierijke stad Kirkoek, waar zowel Koerden, Turkmenen als Arabieren wonen. Toen het Iraakse leger daar in 2014 op de vlucht sloeg voor IS, namen de peshmerga de stad snel in. Sindsdien bestrijden ze samen IS, maar de spanningen lopen regelmatig op.

Sjiitische milities hebben al laten weten militair te reageren als het referendum in Kirkoek er komt, stelt de BBC. Barzani reageerde daarop dat de inwoners van Kirkuk gewoon gaan stemmen en dat hij klaar is om te reageren met geweld als ze worden tegengewerkt.

Of de harde woorden ook worden gevolgd door daden is volgens Knights maar zeer de vraag. ‘De Iraakse leiders hebben de steun van de Koerden nodig in de aanloop naar de verkiezingen. Ze hebben 165 zetels nodig om een premier te leveren, en de Koerden bezitten er 60. Dat is een aantrekkelijke hoeveelheid. De dag na het referendum zitten ze gewoon weer met elkaar om de tafel om daarover te onderhandelen’, zegt hij.

Binnenlandse politieke belangen zijn volgens Knights ook de voornaamste drijfveer van de Turkse en Iraanse opstellling. Beide landen willen geen Koerdische separatisme binnen hun landsgrenzen en tonen met hun felheid vooral aan waar zij staan tegenover het vraagstuk van onafhankelijkheid voor Koerden in hun eigen land.

En net als premier Abadi, hebben ook zij veel te verliezen bij geweld. Turkije is een belangrijke handelspartners van de Koerdische regionale regering. Er worden per jaar 600.000 vaten olie uit de Iraaks-Koerdische regio via Turkse pijpleidingen naar de Middellandse Zee vervoerd.

Ook de Iraniërs en sjiitische milities hebben weinig belang bij escalatie van geweld. De Koerden zijn goed bewapend en hebben de regio strak onder controle. Ze zullen hun harde woorden dan ook niet doorzetten na het referendum, verwacht Knights.

Mustafa Khayat CC BY-ND 2.0​

Niet voor nu

De harde woorden van de afgelopen weken moeten dan ook voor een groot deel beschouwd worden als haantjesgedrag. Niemand wil gezichtsverlies leiden, maar onder de huidige economische condities en slechte veiligheidssituatie nemen de spanningen wel toe.

Een duivels dilemma
Iraaks-Koerdistan kent een ingewikkeld partijsysteem. De van oudsher oppermachtige KDP en PUK beheersen vrijwel alles in de regio. Ze hebben afdelingen in bijna elk dorp, hun eigen mediakanalen, veiligheidstroepen, en leiden vrijwel alle belangrijke ondernemingen in het land. Als je geen lid bent van de partij, is het vaak erg moeilijk om iets voor elkaar te krijgen.
​Voor veel jongeren is dit model een probleem. Zij willen dit niet meer, maar kritiek leveren ligt gevoelig. Ze weten dat ze hun vrijheid te danken hebben aan de strijders die nu hun leiders zijn. Tegelijkertijd vindt een groeiende groep Koerden dat zij een deel van de macht moeten overdragen aan de volgende generatie.

Die kritiek klinkt ook binnen Iraaks-Koerdistan. Verenigd in de ‘Not for Now’ beweging keren individuele politici, journalisten en veelal jongeren uit het oosten van de regio zich tegen het referendum. Zij stellen dat de heersende partijen het referendum misbruiken om er zelf beter van te worden, en dat president Barzani vooral denkt aan de belangen van zijn eigen familie en bevriende zakenlui.

Daarmee wordt een gevoelig punt zichtbaar. Want wie wordt de baas in een toekomstig onafhankelijk Iraaks-Koerdistan? De oude leiders die het land de onafhankelijkheid brachten, maar ook als een soort verheven leiders de macht verdelen? Of is er ook ruimte voor de jonge generatie die op veel punten anders denk dan hun ouders?

In de korte periode tussen het referendum en de verkiezingen van 1 november zal deze vraag vaak terugkomen. En uiteindelijk zal dat -en niet het referendum van maandag- de toekomst van de Iraakse Koerden bepalen.