Wereldmachten spelen zeeslag in Indische en Stille Oceaan

Het wapen gericht op Shi Islet, de kleinste militaire basis van Taiwan, met daarachter de torens van de Chinese stad Xiamen (foto in scène gezet). De spanning in de straat van Taiwan stijgt, nu westerse machten zich steeds meer moeien in de regio.

© Reuters / Ann Wang

Update (25 mei 2022)

De Amerikaanse president Joe Biden zou bereid zijn om Taiwan te verdedigen als het wordt aangevallen. Dat antwoordde hij op een vraag die hem gesteld werd tijdens een persconferentie met de Japanse premier op 23 mei.

Het Taiwanese ministerie van Buitenlandse Zaken bedankte Biden voor het herbevestigen van zijn steun. Maar het Chinese ministerie van Buitenlandse Zaken zei dat de VS de onafhankelijkheid van Taiwan niet moeten verdedigen. China erkent Taiwan niet als aparte staat en ziet het als onderdeel van China. Journalist Raf Custers schreef voor het winternummer van MO* onderstaand artikel over de rol van het nieuwe AUKUS-veiligheidspact in de regio.

Een nieuw “veiligheidspact” tussen Australië, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten jaagt een schokgolf door de regio rond de Indische en de Stille Oceaan. Door dat AUKUS-pact gaan de VS en het VK kernduikboten bouwen voor de Australische marine. Niemand zegt luidop dat het pact gericht is tegen China, maar daar laat geen enkel land zich door misleiden. Zullen de Zuid-Aziatische landen moeten kiezen aan welke kant ze gaan staan? En wie kan de vrede bewaren?

‘Een vuist tegen China’, zo noemen internationale media het nieuwe veiligheidspact dat eind september het licht zag. De échte naam van het pact luidt AUKUS, naar de ondertekenende landen – Australië, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. Het pact stelt Amerikaanse militaire nucleaire technologie nu ook ter beschikking van Australië. Tot nu toe deelden de VS die technologie enkel en alleen met Groot-Brittannië.

AUKUS betekent een ongeziene strategische omslag op wereldvlak. Stephen Lovegrove, de veiligheidsadviseur van het VK, noemt het ‘de belangrijkste samenwerking in de wereld qua slagkracht van de voorbije zestig jaar’. En die slagkracht is gericht naar de Indo-Pacific, het immense gebied tussen India en de westkust van de Amerika’s. Landen als Maleisië en Indonesië zijn ongerust dat het pact in hun regio tot een echte wapenwedloop leidt.

Sommige Britten daarentegen zijn net euforisch. De Britse premier Boris Johnson stelde honderden banen in de Britse wapenindustrie in het verschiet als gevolg van AUKUS. De Britse krant Daily Mail blokletterde: ‘Mogelijk miljarden voor Barrow’. In die verpauperde stad worden de Britse kernduikboten gebouwd, in de fabrieken van BAE Systems, een van de grootste wapenhandelaars ter wereld.

Ook Derby, waar Rolls Royce wapentuig fabriceert, hoopt te delen in de prijzen. En Johnson legde het er dik op dat zijn land zonder de Brexit geen deel had kunnen uitmaken van dit pact: ‘Nu speelt Britain internationaal weer mee’. Rule Brittannia, Brittannia Rule the Waves, precies zoals de Proms-klassieker het de Britten sinds 1745 beveelt. En dat kan eindelijk weer, na 47 jaar onder het protectionistische juk van de Europese Unie.

‘Dit is de harde versie van Brexit’, verduidelijkt de Britse Azië-experte Jenny Clegg, die Aziatisch-Pacifische Studies doceerde aan de universiteit van Central Lancashire in Preston. De ‘warlords’, zegt ze, de haviken van de Britse heersende klasse, hebben gezegevierd.

Als baas van de marine vertoonde admiraal Radakin al imperialistische neigingen, en nu mag hij het volledige leger gaan leiden.

Volgens haar staat Londen al langer onder druk om zijn tanden te laten zien. Eind jaren 1960 beperkte toenmalig premier Wilson de Britse actieradius tot aan het Suez-kanaal en concentreerde hij zich op de trans-Atlantische relaties. Nu, zegt Clegg, krijgen ultraconservatieve kringen als het American Enterprise Institute en het Project for a New American Century wat ze al zo lang vragen: dat ook Groot-Brittannië in Azië weer militaire macht ontplooit.

Het Britse establishment zit daarover niet op één lijn, er zijn spanningen. Voormalig premier Theresa May zei bang te zijn dat de Britse betrokkenheid een probleem kan vormen als China zou proberen Taiwan binnen te vallen. Maar Boris Johnson maakte een duidelijk statement toen hij begin oktober Tony Radakin promoveerde tot stafchef van het Britse leger.

Als baas van de marine vertoonde admiraal Radakin al imperialistische neigingen, en nu mag hij het volledige leger gaan leiden. Aan hem de taak om het AUKUS-pact militair operationeel te maken voor het Verenigd Koninkrijk.

Kiezen voor China of voor het westen?

Verdeeldheid heerst ook in de regio waar de militaire machtsstrijd zich afspeelt. ‘AUKUS stuurde een schokgolf door Azië’, zegt politiek analist en auteur Johannes Nugroho vanuit Jakarta. De vrees is dat AUKUS de verdeeldheid tussen de landen in de regio zal aanwakkeren.

Australië, het VK en de VS verbloemen dat AUKUS gericht is tegen China, maar in de regio laat niemand zich daardoor misleiden. Zullen de Zuid-Aziatische landen dan moeten kiezen aan welke kant ze gaan staan?

De kaarten liggen ingewikkeld. Indonesië en tal van andere landen in Azië leven van de Amerikaanse én de Chinese commerciële relaties, ze kunnen zich geen van beide ontzeggen. Nugroho ziet Indonesisch president Joko Widodo bijvoorbeeld niet kiezen voor het ene of het andere kamp. ‘Indonesië is naar binnen gekeerd, onder de huidige president voert dit land een eilandpolitiek.’

‘De buitenlandse politiek van China is gekleurd door de overtuiging dat het land zich nooit meer mag laten vernederen.’
Politiek analist Johannes Nugroho

Een van de centrale boodschappen van het AUKUS-pact is dat de Angelsaksische landen zich opwerpen als machtsspeler in Azië en de Stille Oceaan, zegt Nugroho. Australië haalt hiermee de banden aan met zijn ‘historische bondgenoten’, het VK en de VS.

Nugroho, en andere opiniemakers met hem, tillen er zwaar aan dat Australië zijn ‘nieuwe partners in Azië’ de rug toekeert. ‘Australië probeert zich te profileren als een Aziatische macht, maar niemand hier zal hen ooit als een deel van Azië beschouwen.’

Maar het gaat vooral om China, zegt Nugroho, en om ‘de agressieve houding die Xi Jinping heeft aangenomen van zodra hij in 2013 president werd’. Twee jaar eerder had toenmalig Amerikaans president Barack Obama al aangekondigd dat de VS hun oorlogen in Irak en Afghanistan zouden beëindigen en zich resoluut naar Azië zouden gaan oriënteren. Daar zou Washington onder meer de meeste van zijn oorlogsschepen concentreren.

Waarnemers zagen in deze draai naar Azië van meet af aan hoe Washington de nieuwe economische concurrent China in de tang wilde nemen. Xi Jinping kon dat niet negeren en is veel assertiever dan zijn voorgangers. Daarbij wegen volgens Johannes Nugroho historische trauma’s door. ‘De buitenlandse politiek van China is gekleurd door de overtuiging dat het land zich nooit meer mag laten vernederen.’

Decennialang hield China zich betrekkelijk stil om zijn steile economische opgang niet te onderbreken. Maar Xi Jinping brak met die relatieve onderdanigheid. ‘De bal,’ zegt Nugroho beslist, ‘ligt nu in het kamp van China.’

© MO*

China staakt zijn onderdanigheid

Fervente fans van de Verenigde Staten mogen dan nog zo roepen, op Twitter bijvoorbeeld, dat China ‘het grootste leger en de grootste marine ter wereld heeft’, en dat het Westen ‘het getreiter van China’ niet mag dulden, de realiteit zit iets complexer in elkaar.

David Vine van de American University in Washington houdt al jaren een lijst bij van de militaire basissen en steunpunten van de VS in de wereld, en hij telt er circa 800. Daarvan ligt bijna de helft in een krans rond China, met zwaartepunten in Japan (120), Zuid-Korea (70+) en het eiland Guam (54). China raakt ingesloten door de militaire invloed van de VS en hun bondgenoten Japan en Zuid-Korea.

De militaire slagkracht van China daarentegen wordt systematisch opgeblazen. De marine van de Volksrepubliek doet op alle vlakken onder voor die van de VS en bondgenoten.

Jenny Clegg: ‘Zelfs de Amerikaanse militairen erkennen dat negentig procent van de militaire inspanningen van China gericht zijn op landsverdediging. China heeft ook maar één buitenlandse militaire basis, in Djibouti.’

Maar niemand zit stil, China net zomin als het Westen, en de sfeer in de Indo-Pacific raakt zienderogen gespannen. ‘In de eerste plaats wanneer het gaat over territoriale claims’, zegt Clegg.

Grensgeschillen spelen altijd en overal, ‘kijk naar Groot-Brittannië met Gibraltar of naar de Falklandeilanden’, maar China hamert stelliger dan voorheen op zijn aanspraak op het eiland Taiwan. Het wil dat Taiwan terugkeert naar het Chinese vasteland en ophoudt een aparte staat te zijn. Daarmee stijgt de spanning in de Straat van Taiwan. De voorbije maanden doorkruisten meer westerse oorlogsschepen dan ooit die zee-engte, die Taiwan van China scheidt. Tegelijkertijd dringen Chinese jets ostentatief het Taiwanese luchtruim binnen.

Ook andere landen ondervinden de Chinese krachtdadigheid. ‘In Indonesië maakt China aanspraak op de Natuna-eilanden’, vertelt Nugroho. Daar deden zich dit voorjaar incidenten met Chinese vissersvaartuigen voor. China wil er vissen, maar de eilanden liggen op Indonesisch grondgebied.

Indonesië stuurde in september nog vijf marineschepen en een legervliegtuig naar het gebied, nadat er schepen van het Chinese en Amerikaanse leger in de buurt waren gesignaleerd. Er zit ook exploiteerbaar gas in de zeebodem.

Iedereen wil naar Azië

Het AUKUS-pact is een keerpunt in de relaties tussen de grootmachten in Azië en het gebied rond de Stille Oceaan, na jaren van opgebouwde spanning. En het zou kunnen, denkt Jenny Clegg, dat er geen weg meer terug is.

Dat leidt ze onder meer af uit de nieuwe strategische oriëntaties in het westerse kamp: alle grootmachten vinden nu dat ze de militaire inspanningen in het Indo-Pacifische gebied moeten opdrijven. Dit voorjaar schreef de Franse Defensie in haar Revue Stratégique dat de strategische evolutie en de spanningen tussen de VS en China in het Indo-Pacifische gebied directe gevolgen hebben voor de mensen die er leven en voor de infrastructuur.

Intussen werd datzelfde Frankrijk mooi voor schut gezet. Australië had bij de Franse wapenindustrie twaalf onderzeeërs aangedreven door dieselmotoren besteld, volgens de krant Le Monde goed voor ongeveer 35 miljard euro. Maar dat miljardencontract belandde door AUKUS in de prullenmand. Het was een affront voor Parijs, dat zichzelf in de Stille Oceaan nog altijd als een speler van formaat beschouwt, vanwege zijn oud-kolonies daar. Frankrijk haalde prompt zijn ambassadeurs terug uit Australië en de VS.

‘Ik hoop dat het AUKUS-pact de vredesbeweging wakker maakt.’
Azië-experte Jenny Clegg

Ook Groot-Brittannië kondigde in maart een kanteling aan naar de Indo-Pacific in Global Britain in a competitive age, een lijvig rapport van de Britse regering over veiligheid, defensie, ontwikkeling en buitenlands beleid. ‘Tegen 2030 zullen wij sterk betrokken zijn bij de Indo-Pacific als de Europese partner met de breedste, meest geïntegreerde aanwezigheid ter ondersteuning van wederzijds voordelige handel, gedeelde veiligheid en waarden’, zo klinkt het in het document.

Maar het meest dramatische document werd in januari in de Verenigde Staten gepubliceerd. Het kreeg de titel The Longer Telegram, een overduidelijke verwijzing naar The Long Telegram, een document dat kort na de Tweede Wereldoorlog de westerse confrontatie met de Sovjet-Unie en daarmee de Koude Oorlog inluidde.

Het gaat niet om een officieel regeringsdocument, en de tekst is bovendien anoniem gepubliceerd door de denktank Atlantic Council. Maar hij zou afkomstig zijn van een belangrijke en hooggeplaatste bron en geeft weer hoe invloedrijke groepen in het Amerikaanse establishment naar China kijken.

Zo blijkt hoe belangrijk die het vinden om nu een radicale koers te varen. In de Verenigde Staten moeten alle ogen nu op Xi Jinping gericht zijn. Die verpersoonlijkt nieuwe opties die naar westerse normen verwerpelijk zijn: opnieuw meer zeggenschap van de centrale staat over de economie, het kortwieken van de vrije markt en van megamiljardairs, een grootschalige herverdeling van de rijkdom.

The Longer Telegram stelt daartegenover een nationale strategie voor de volgende drie decennia, met als doel het Amerikaanse oppergezag als grootste economische macht te handhaven. ‘Dit Longer Telegram gaat ervan uit dat er een radicale verandering bezig is in China,’ zegt Jenny Clegg, ‘waardoor voor de VS en hun bondgenoten ook een fundamenteel nieuwe strategie nodig is.’

Voor de kringen waarin dit document geschreven werd, was Donald Trumps handelsoorlog met China een eervolle poging om Beijing de les te spellen. En dat conflict was hen dan nog te beperkt.

Staak de inmenging, werk aan vrede

Heeft het zin uit te maken wie de eerste steen in de Stille Oceaan heeft gegooid? Clegg vindt van niet. Maar, zegt ze, er zijn wél instrumenten voorhanden om oorlog in het Indo-Pacifische gebied te voorkomen en er de stabiliteit te bewaren. Ze noemt daarbij de landenorganisaties, bijvoorbeeld ASEAN, de associatie van tien Zuidoost-Aziatische naties, waaronder Indonesië en de Filippijnen.

‘Vergeet niet dat de Stille Oceaan een halve eeuw lang gebruikt is om atoom- en waterstofbommen te testen. Dat staat daar in het geheugen gegrift.’
Azië-experte Jenny Clegg

In de Zuid-Chinese Zee bijvoorbeeld komt China nu regelmatig met buurlanden in aanvaring. ASEAN zou een gedragscode kunnen aannemen waaraan behalve de lidstaten ook China zich zou moeten houden. Het idee voor zo’n gedragscode werd drie jaar geleden gelanceerd door de Filippijnse president Duterte en zijn Chinese collega, Xi Jinping.

Het probleem is, zegt Clegg, dat externe belangen de ASEAN vleugellam maken. ‘Kijk naar Singapore: de helft van zijn luchtmacht is in Australië gestationeerd.’ En de aussies trekken, op zijn zachtst gezegd, geen partij voor China. Een regeling voor de Zuid-Chinese Zee blijft zo achterwege.

Ook Japan en Zuid-Korea remmen overleg en samenwerking in de regio en haar instellingen af, duidt Clegg. In beide landen wegen radicaal-nationalistische kringen op de beleidsvorming. Die vragen bovendien dat ook hun landen worden uitgerust met nucleair wapentuig.

En de Verenigde Staten richten daarnaast ook hun eigen, parallelle overlegstructuren op, zoals begin 2021 nog de QUAD, een blok voor economische en technologische uitwisseling met Japan, India en Australië. Zo wordt heel Azië uit zijn verband gerukt door externe bemoeienis.

‘Ik hoop dat het AUKUS-pact de vredesbeweging wakker maakt’, zegt professor Clegg nog, die naast haar onderzoekswerk ook al jaren actief is in vredescampagnes en -organisaties in Groot-Brittannië. ‘Vergeet niet dat de Stille Oceaan een halve eeuw lang gebruikt is om atoom- en waterstofbommen te testen. Dat staat in het geheugen van de volkeren daar gegrift en bepaalt hun pacifisme.’

En hun antikolonialisme, aldus Clegg. ‘De Australische vredesbeweging was klaar en duidelijk over AUKUS. Zij zeiden: “Dit is niet wie wij zijn. Wij hebben niets, maar dan ook niets te maken met dit nieuwe, witte kolonistenpact.”’

Deze analyse werd geschreven voor het winternummer van MO*magazine. Voor slechts 32 euro kan je hier een jaarabonnement nemen! Je kan ook proMO* worden voor slechts 4 euro per maand. Je krijgt dan ook ons magazine toegestuurd en je steunt daarmee ons journalistiek project. Opgelet: Knack-abonnees ontvangen MO* automatisch bij hun pakket.