‘Wij, vrouwen, zijn de behoedsters van het leven’

‘Wij zijn verbonden met de natuur, met het kosmische’, zegt activiste Hermelinda Simón (rechts op foto). Niet vanuit een economische logica, maar om ons leven mogelijk te maken en betekenis te geven.’

© Ester Pérez Berenguer

Zijn mega-ontwikkelingsprojecten nodig voor de vooruitgang? ‘Het gaat steeds om ontwikkeling voor de bedrijven, niet voor de gemeenschap’, verduidelijkt de Guatemalteekse actievoerster Hermelinda Simón. Haar gemeenschap heeft een ander model van vooruitgang voor ogen. Niemand vraagt hen om hun mening. Maar de bevolking is mondiger geworden, en beter geïnformeerd.

Over heel Latijns-Amerika, van Mexico tot Argentinië, steekt het de kop op: verzet van lokale gemeenschappen tegen mega-ontwikkelingsprojecten. Stuwdammen, windmolenparken, wegeninfrastructuur, grootschalige mijnbouw of plantages vol gewassen voor energiewinning, in dienst van almaar verder oprukkende modernisering. ‘Wie zich hiertegen verzet, is tegen de vooruitgang’, heet het dan.

Inheemse gemeenschappen hebben een heel andere verklaring voor die weerstand. Voor hen gaat het om steeds nieuwe uitingen van koloniale structuren, waarin er geen plaats is voor hún visie op “ontwikkeling”. Niemand vraagt hen hoe zij de toekomst van hun kinderen en kleinkinderen dan wel zien.

In Santa Cruz de Barillas in Huehuetenango, in het noorden van Guatemala, boden de inwoners jarenlang verzet tegen een installatie voor hydro-elektriciteit, opgewekt uit waterkracht dus. Het verzet had succes: het Spaanse bedrijf Ecoener-Hidralia trok zich uiteindelijk terug. Maar de strijd eiste zijn tol in de gemeenschap. De vrouwen, die de voortrekkers waren van het verzet, zoeken vandaag manieren om het verleden te helen. Ze zoeken een positieve ingesteldheid om de toekomst mee tegemoet te kunnen treden.

De Gele Tijger-rivier

Santa Cruz de Barillas is een dorp van samen zo’n 150.000 inwoners, verspreid over tientallen gehuchten. 85 procent van de inwoners zijn Maya. Door het gebied stroomt de Canbalam-rivier, een krachtige waterloop die zorgt voor een rijke, biodiverse vegetatie. En ook: voor het nodige water voor de bananenbomen, koffieplanten, maïs en kardemom die de boeren verbouwen. De rivier heeft voor de Maya ook een heilige kracht: haar naam betekent ‘Gele Tijger’, een terugkerende figuur in de verhalen van deze gemeenschappen en een symbool van ontzag en respect voor Moeder Aarde.

In 2009 daagde plots het Spaanse bedrijf Ecoener-Hidralia Energía op, een bedrijf uit A Coruña, Galicia. Het wilde een water afdammen via een buizencomplex om hydro-elektriciteit op te wekken. De inwoners waren helemaal verrast en wilden het water niet zomaar afstaan. Ze organiseerden zich via de diverse overlegorganen die hun culturele traditie rijk is: tijdens informatiesessies, op samenkomsten voor debat, tijdens publieke manifestaties.

Oorspronkelijke bewonersgroepen wereldwijd kunnen ook een beroep doen op twee internationale juridische instrumenten om hun rechten op te eisen. Zo is er is de Conventie 169 van de Internationale Arbeidsorganisatie (IAO): die stelt dat inheemse groepen altijd het recht hebben om voorafgaand aan zo’n megaproject geïnformeerd en geconsulteerd te worden, en om een volksraadpleging te organiseren om hun mening te laten horen. Maar de Guatemalteekse overheid oordeelde dat dit voor het project van Ecoener-Hidralia niet nodig was.

‘Het gaat om het beschermen van historische en gemeenschapswaarden. Daarom beschermen we het water, de bossen, de grond.’

Daarnaast is er ook de VN-conventie over Collectieve Rechten: die stelt dat inheemse volkeren recht hebben op de grond en het hele territorium waar ze traditioneel gevestigd zijn. Ze hebben het recht op het gebruik van de grond, het water, de bossen, planten en ecosystemen. Dat moet hen de mogelijkheid bieden om te leven volgens hun traditionele gebruiken — die overigens vaak en tot op vandaag garant staan voor een zorgzaam en duurzaam beheer van de natuur.

De Guatemalteekse overheid heeft beide conventies geratificeerd, maar ze bleven dode letter. Onder meer omdat die overheid een totaal andere visie op ontwikkeling heeft dan deze inheemse gemeenschappen. ‘De overheid en de bedrijfswereld verdedigen het privé-eigendom’, analyseert Claudia Samayoa, coördinatrice van Udefegua, organisatie voor de Bescherming van Mensenrechtenverdedigers in het rapport Las Voces del Rio. ‘Zij willen de economische belangen van een kleine groep beschermen, maar houden totaal geen rekening met de ethische en humane dimensie.’

‘Wanneer je uitgaat van de collectieve rechten, dan gaat het om het beschermen van historische en gemeenschapswaarden’, zegt Samayoa. ‘Zoals solidariteit, gerechtigheid, respect voor mens en natuur en het universum in zijn geheel. Daarom beschermen we het water, de bossen, de grond.’

Intimideren en criminaliseren

‘Men verwijt ons dat we tegen ontwikkeling zijn maar het gaat steeds om ontwikkeling voor de bedrijven, niet voor ons, de gemeenschappen’, zegt Hermelinda Simón in een videogesprek vanuit Huehuetenango. Hermelinda is voorzitster van de vrouwenorganisatie Aq’ab’al en een van de leidsters van het verzet.

‘Het gaat om onze verbondenheid met de natuur, met het kosmische. Het water, de grond, de bomen en het woud hebben allemaal een betekenis in het leven van onze gemeenschappen. Niet vanuit een economische logica, maar om ons leven mogelijk te maken en betekenis te geven.’

‘Wanneer een bedrijf zich hier komt installeren, wordt dit alles kapotgemaakt’, vervolgt Simón. ‘Wij zijn verbonden met deze natuur, met dit grondgebied, het water en de bomen. Wij, vrouwen, zien onszelf als behoedsters van het leven. Omwille van onze kritiek en ons verzet tegen dit project worden we vervolgd en als criminelen beschouwd.’

In april 2011 besliste het gemeentebestuur van Santa Cruz de Barillas om het Spaanse bedrijf definitief geen toestemming te verlenen voor het project. Maar het ging toch door met de werken en contacteerde daarvoor zelfs een bewakingsfirma.

Enkele weken later werd zijn lichaam, zwaar toegetakeld, teruggevonden.

Het conflict bereikte zijn hoogtepunt toen er op 1 mei 2012 een aanslag plaatsvond in het dorp, waarvan later bleek dat het bedrijf er verantwoordelijk voor was. De aanslag eiste een dode en twee zwaargewonden. Toenmalig president Otto Pérez Molina kondigde de noodtoestand af in de streek. 480 militairen en 350 politieagenten werden naar het dorp gestuurd. Tegen tientallen voortrekkers van het protest werd een arrestatiebevel uitgevaardigd, vaak op grond van valse beschuldigingen.

Ook Hermelinda Simón was een doelwit van die intimidatie. Ze leefde een maand lang ondergedoken in een ander dorp. Een andere vrouw, Aurora Vazquez, leefde twee maanden ondergedoken. Militairen deden huiszoekingen in haar woning en intimideerden haar man en haar dochter. Zeven leden van de vrouwenorganisatie Aq’ab’al kregen een arrestatiebevel en van vijf vrouwen werd de echtgenoot gevangengenomen.

Uiteindelijk staakte Ecoener-Hidralia in 2015 zijn werkzaamheden in Barillas en haalde het zijn machines weer weg. Al blijft de grond nog steeds op naam staan van Hidralia en kan het bedrijf in principe de werkzaamheden weer hervatten.

Ook activisten in een naburig dorp, Santa Eulalia, werden bedreigd en geïntimideerd toen ze protesteerden tegen de bouw van een gelijkaardig project, een hydro-elektriciteitsproject van het bedrijf Cinco M. Daniel Pedro Mateo, een belangrijk figuur in de gemeenschap, ging van huis tot huis om mensen te informeren over hun recht op informatie en inspraak. In 2013 verdween hij spoorloos. Enkele weken later werd zijn lichaam, zwaar toegetakeld, teruggevonden.

De weduwe van de vermoorde activist Daniel Mateo richtte in haar huis een altaar in voor hem in.

© Ester Pérez Berenguer

Historische discriminatie

Santa Cruz de Barillas is geen uitzondering in Guatemala. In het departement Huehuetenango vormt het dorp samen met de gemeentes Santa Eulalia en San Mateo Ixtatán een conflictueuze driehoek, waar strijd geleverd wordt om het territorium en zijn natuurlijke rijkdommen.

De geschiedenis herhaalt zich in een nieuwe gedaante: inheemse gemeenschappen worden genegeerd of, erger, ontruimd in dienst van de modernisering.

Ook de aangrenzende departementen Quiché en Alta Verapaz kennen gelijkaardige conflicten: over stuwdammen, wegeninfrastructuur, mijnbouwprojecten, olieontginning of plantages van Afrikaanse palm voor biobrandstof.

Bij heel wat oudere inwoners van Barillas roept het conflict over de dam pijnlijke herinneringen op aan de jaren 1980, door de komst van politie en militairen, de intimidaties en het straffeloze moorden. De burgeroorlog in Guatemala woedde toen volop en hele Maya-gemeenschappen werden van de kaart geveegd.

De inwoners van Barillas zelf waren getuige van verschillende massamoorden tussen juni en juli van 1982. Een aantal gemeenschappen die tot het dorp behoorden werden met de grond gelijk gemaakt.

In 1996 werden er vredesakkoorden ondertekend, die ook de rechten van de inheemse bevolkingsgroepen in Guatemala erkenden. Maar heel wat afspraken uit die akkoorden blijven tot op vandaag dode letter. De geschiedenis herhaalt zich nu in een nieuwe gedaante: inheemse gemeenschappen worden genegeerd of, erger, ontruimd in dienst van de modernisering.

Veel inheemse Guatemalteken namen tijdens de burgeroorlog de vlucht naar buurland Mexico. Na de vredesakkoorden keerden ze terug en moesten ze een nieuwe plek vinden om zich te vestigen. ‘Om een zicht te krijgen op hoe die mensen hun toekomst zien, moet je achterhalen hoe ze omgaan met het verleden’, verduidelijkt Tessa Boeykens, onderzoekster aan de UGent; ze schreef een doctoraat over de inheemse gemeenschappen die in de burgeroorlog in Guatemala slachtoffer waren van het brute geweld.

‘Het verleden van deze mensen is er een van geweld, ontheemding en extreme ongelijkheid in grondbezit’, legt Boeykens uit. ‘Van generatie op generatie werden ze ontheemd, en nu dreigen ze opnieuw hun land kwijt te raken. Hun beweegredenen om zich te verzetten tegen megaprojecten zijn niet enkel geworteld in hun inheemse kosmo-visie als kinderen van de aarde en in een holistische kijk op de relatie tussen mens en natuur. Ze raken ook aan de pijn van het verleden. Deze mensen verzetten zich specifiek tegen megaprojecten als een vorm van historisch onrecht.’

MO*talks – Het nieuwe verzet

9 december, mis het niet!

Over klimaatactivisme, #BlackLivesMatter en de rol van het middenveld
(met o.a. Sammy Mahdi, Katrin Van den Troost, en Tracy Bibo-Tansia)

Wonden helen

Toch is er een wezenlijk verschil met de jaren 1980. De bevolking is mondiger geworden, en beter geïnformeerd. Ze dwingt de bedrijven om rekening met haar te houden. Hermelinda Simón ging naar de universiteit en studeerde economie. Ze ontpopte zich als voortrekster van de vrouwenorganisatie Aq’ab’al. ‘Sinds een aantal jaren heb ik mij toegelegd op training, communicatie en de verdediging van de mensenrechten van vrouwen’, verduidelijkt ze.

‘De bedoeling is om de oude wonden te helen en opnieuw vreugde te vinden in het leven’, vertelt Simón. Dat doet ze tijdens collectieve processen, opgebouwd met collega’s en vrienden. In haar wekelijkse radioprogramma informeert Simón de vrouwen over sociale rechten en vrouwenrechten.

Aq’ab’al betekent zowel ‘de dageraad’ als ‘de zonsondergang’. ‘Het woord symboliseert licht en duisternis, de twee energiepolen van de Mayakalender’, vertelt Hermelinda. ‘Wij Mayavrouwen kennen die twee polen ook in ons leven. We zijn slachtoffer van verschillende vormen van geweld: huiselijk geweld, seksueel geweld, vaak vanaf heel jonge leeftijd, en structureel geweld. Maar we organiseren ons ook om dat geweld een halt toe te roepen. Wij willen helen. Ons bewust worden van onze krachten en mogelijkheden, en opnieuw licht brengen in het leven.’

Kerkhof in San Mateo Ixtatán, Guatemala, deel van een driehoek waar al langer dan vandaag strijd geleverd wordt om het territorium en zijn natuurlijke rijkdommen.

© Ester Pérez Berenguer

De vrouwen van Aq’ab’al voeren een meervoudige strijd. ‘Wij moeten de strijd aangaan op drie niveaus,’ zegt Hermelinda Simón, ‘tegen het machismo en patriarchale cultuur in onze gezinnen, op structureel vlak tegen de lokale en de nationale autoriteiten omdat we geen deel mogen uitmaken van de besluitvorming, en op economisch vlak tegen de oprukkende megaprojecten.’ De kracht voor hun verzet putten ze uit hun diepe verbondenheid met het grote geheel waarin ze het leven en zichzelf situeren.

Aq’ab’al brengt vrouwen ook bijeen voor ceremonies om de wonden van het geweld te helen. ‘In die ceremonies danken we voor het leven, voor het water, de dageraad, de lucht, de natuur. Want dat zijn de elementen die ons leven geven. Die wonden helen is belangrijk om weer krachtig te worden, om opnieuw blij te kunnen zijn. Want iemand die leeft met deze psychologische en emotionele kwetsuren kan die ook doorgeven aan de volgende generaties. Om dat te vermijden, en om kinderen gelukkig te laten opgroeien, doen we deze rituelen.’

In de visie van deze vrouwen is er een intrinsieke band tussen hun eigen fysieke integriteit en de integriteit van hun territorium. Het geweld tegen vrouwen en de aanslag op de natuur hangen samen in een patriarchaal model van dominantie, aldus deze Maya-vrouwen. En daar willen ze zich van bevrijden.

Deze fotoreportage van Ester Pérez Berenguer won na publicatie de eerste prijs in de categorie ‘Dagelijks leven’ tijdens POY Latam, de grootste en belangrijkste wedstrijd voor documentairefotografen in Latijns-Amerika.

Deze analyse is een uitgebreide versie van het artikel dat verscheen in het winternummer van MO*magazine. Voor slechts 32 euro kan je hier een jaarabonnement nemen! Je kan ook proMO* worden voor slechts 4 euro per maand. Je krijgt dan ook ons magazine toegestuurd en je steunt daarmee ons journalistiek project. Opgelet: Knack-abonnees ontvangen MO* automatisch bij hun pakket.