Wit-Rusland op weg naar democratie?

Andrei Kim, Syarhei Parsyukevich, Alexander Kazulin en nog een handvol andere Wit-Russische opposanten werden de voorbije maanden vrijgelaten uit de gevangenis. De Europese Commissie opende een ambassade in Minsk, en in de aanloop naar de parlementsverkiezingen liet de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) zich hoopvol uit. ‘De regering heeft ons verzekerd dat alle stembureaus mogen bezoeken zonder voorafgaande verwittiging’, citeerde het officiële persbureau Belta het hoofd van de OVSE-waarnemers. ‘We mogen ook aanwezig zijn tijdens het tellen van de stemmen.’ Is het tij in Wit-Rusland langzaam aan het keren?

‘Maak je maar niet te veel illusies over de komende verkiezingen’, zegt Pavel Radjuk. ‘Het lijkt er misschien democratischer aan toe te gaan, maar schijn bedriegt.’ Radjuk is ondervoorzitter van het Wit-Russisch Centrum, een Antwerpse organisatie van Wit-Russische vluchtelingen die ijvert voor democratische hervormingen in Wit-Rusland en werkt aan de integratie van Wit-Russen in België.
‘Het systeem is verticaal en strak, een rigide gebouw. Geen enkele poging voor vrijemeningsuiting krijgt een kans. Toegegeven, de repressie in Wit-Rusland is minder hard. Er worden geen personen meer geliquideerd. Maar het gaat er verfijnder aan toe. Wie niet in de pas loopt, kan bijvoorbeeld zijn werk verliezen. Het zou me sterk verbazen als ditmaal oppositieleden verkozen geraken. Een paar andersdenkenden in het parlement zou al een positieve evolutie zijn.’

schijnvertoning

Tijdens de vorige parlementsverkiezingen gingen alle 110 zitjes van het Huis van Afgevaardigden naar pro-Loekasjenko-kandidaten. ‘Zolang Loekasjenko aan de macht is, zal er fundamenteel weinig veranderen’, zegt ook KUL-professor Katlijn Malfliet. ‘In zijn autocratisch regime vormt het beperken van de media en politieke kritiek een essentieel onderdeel van zijn machtsopbouw. Voor de verkiezingen kan Loekasjenko alle hevels van de maatschappij mobiliseren. Hij kan bijvoorbeeld schooldirecteurs de opdracht geven ervoor te zorgen dat alle leerkrachten pro regering stemmen. Zolang er geen echte politieke partijen zijn die een oppositierol kunnen spelen, blijven verkiezingen een schijnvertoning.’

De vrijlating van politieke gevangenen –een duidelijke geste richting de EU– heeft volgens Radjuk alles te maken met de gewijzigde relatie tussen Minsk en Rusland. Nochtans was die jarenlang opperbest. Geen enkele van de ex-Sovjetrepublieken had na de val van het IJzeren Gordijn zo een nauwe band met Moskou als Wit-Rusland. Beide landen ondertekenden in 1999 zelfs een verdrag om tot een unie tussen de twee staten te komen. Toch bleef dat verdrag grotendeels dode letter –volgens waarnemers omdat Loekasjenko liefst zelf aan het hoofd van zo een confederale structuur zou komen, wat Moskou dan weer niet zag zitten.

energiefactuur

De relatie tussen beide landen kreeg een flinke deuk toen Rusland eind 2006 aankondigde de goedkope olie- en gastarieven voor Wit-Rusland te willen optrekken. Het voordeeltarief van 47 dollar per duizend kubieke meter gas zou vervangen worden door 110 dollar –nog altijd flink onder de wereldprijs overigens. De kwestie is nog altijd niet van de baan. Het Kremlin liet eind augustus weten dat de besprekingen over de energietarieven in de herfst worden verdergezet.
Radjuk: ‘Loekasjenko is bang van Rusland. Hij voelt aan dat Moskou een andere persoon op de troon wil, een strategie die Poetin heeft geïntroduceerd. Daarom probeert Loekasjenko nu zijn imago in de westerse wereld op te poetsen.’ Dat de relatie met Rusland vertroebeld is, blijkt volgens Radjuk ook in het Georgië-conflict. ‘Pas na een bespreking met de Russische president Medvedev over energieakkoorden veroordeelde Loekasjenko de houding van Georgië. En het viel op dat Minsk niet gehaast was om de onafhankelijkheid van Zuid-Ossetië en Abchazië te erkennen. Een duidelijk signaal dat Loekasjenko niet openlijk het kamp van Rusland wil kiezen.’

bufferstaat

Het ziet er naar uit dat Loekasjenko met een flink probleem zit. De sterke economische groei van de voorbije jaren –Loekasjenko spreekt graag over het ‘economisch mirakel van Belarus’– is voor een groot stuk gestoeld op de heruitvoer van Russische olie en gas en afgeleide producten. Bovendien is Rusland de belangrijkste handelspartner van Minsk, goed voor 60 procent van de import en 36 procent van de export.
Professor Malfliet: ‘Wit-Rusland is in feite een onafhankelijke staat die economisch gezien dood geboren is. Het land kan gewoon niet zonder Rusland. De hele energiekwestie maakt vooral duidelijk dat wie het spel van het Kremlin niet meespeelt, de prijs daarvoor betaalt in zijn energierekening.’

Volgens Malfliet is Wit-Rusland voor het Kremlin vooral van belang als bufferstaat tegen de Navo, die steeds verder uitbreidt in de Rusissche invloedssfeer. ‘Er wordt bijna nooit over geschreven, maar in de stilte zet Rusland allerhande spiegelinstellingen op. Jaar na jaar nemen ze toe in omvang. Een goed voorbeeld is de Collective Security Treaty Organisation (CSTO), in 2002 opgericht door Rusland, Wit-Rusland en nog vier andere ex-Sovjetrepublieken.’
In de oprichtingsakte van de CSTO wordt agressie tegen een lid beschouwd als agressie tegen allen –een kopie van het beruchte artikel V uit het Noord Atlantisch Verdrag. Ook bilateraal neemt de militaire samenwerking tussen Minsk en Moskou toe. Eind augustus bespraken Loekasjenko en Medvedev in de Russische badplaats Sootchi plannen voor een eengemaakt luchtverdedigingssysteem.

politiek kapitaal

Wat vaak uit het oog verloren wordt, is dat Loekasjenko in eigen land bij een aanzienlijk deel van de bevolking op sympathie kan rekenen. Malfliet: ‘De meerderheid ondersteunt hem. Loekasjenko is tenslotte degene die na de implosie van de Sovjetunie heeft gezorgd voor een soort bestaansminimum voor alle Wit-Russen. Terwijl andere ex-Sovjetrepublieken economisch moeilijke tijden doormaakten, werden in Wit-Rusland de lonen en pensioenen uitbetaald. Loekasjenko geeft mensen een gevoel van zekerheid en kon zo politiek kapitaal opbouwen.’
Pavel Radjuk erkent dat Loekasjenko thuis een zekere populariteit geniet, al zou die wel tanende zijn. Radjuk: ‘Vooral de arbeiders steunen hem. Samen met de prijzen zijn immers ook de arbeiderslonen gestegen. Maar bij de oudere generatie kalft de steun af. Zij kunnen immers niet langer genieten van voordelen zoals goedkope bustickets en gesubsidieerde medicijnen.’ Toch geloof Radjuk niet dat een revolutie voor binnenkort is. ‘Mensen zijn bang, slecht geïnformeerd en zien geen alternatieven. En Loekasjenko? Die verkeert in een goede gezondheid. Het kan nog lang duren.’

Identikit Wit-Rusland

• inwoners: 9,685 miljoen – een op tien is Russisch

• oppervlakte: zeven keer zo groot als België

• economie: op communistische leest geschoeid, met groot aantal staatsbedrijven

• president: Loekasjenko werd in 1994 verkozen met een anticorruptieprogramma en is sindsdien onafgebroken aan de macht

• relatie met Rusland: gemengd.
  Rusland rekent sinds kort hogere energieprijzen aan, tot groot ongenoegen van Loekasjenko. Toch spreekt Russisch president Medvedev van ‘heel sterke, vriendelijke, strategische relaties’.

• relatie met de EU: slecht.
  ‘Op een continent met open en democratische samenlevingen vormt Wit-Rusland een trieste uitzondering’, stelden de staatshoofden van de Europese Unie in een gezamenlijke verklaring na de presidentsverkiezingen in Minsk van maart 2006. Loekasjenko werd toen met een stalinistische score –tachtig procent– herverkozen. ‘Electorale fraude’, oordeelden westerse waarnemers. Uit protest kwamen duizenden demonstranten dagenlang samen op het Oktoberplein, tot de oproerpolitie ingreep en de actievoerders arresteerde. Exit “Spijkerbroekrevolutie”. Ook in de maanden die volgden, werden nieuwe protestmarsen gewelddadig onderdrukt en vlogen politieke opposanten achter de tralies. De EU antwoordde met diplomatieke en economische sancties: een reisverbod voor Wit-Russsiche toppolitici en belastingen op geïmporteerde producten.