Wordt Zuid-Afrika een voorbeeld voor ontwikkelingslanden die steenkool dumpen?

Een blik op de enorme kolengestookte elektriciteitscentrales op de vlaktes van de provincie Mpumalanga maakt duidelijk waarom Zuid-Afrika de grootste uitstoter van broeikasgassen is op het continent.

Juanita Mulder / Pixabay (CC0)

Nu Zuid-Afrika heeft besloten om zijn steenkoolverslaving aan te pakken, wordt een “rechtvaardige transitie” waarin de lokale bevolking gedijt, essentieel, zeggen experten. Veel ontwikkelingslanden volgen het Zuid-Afrikaanse experiment met argusogen.

Mpumalanga is de op een na grootste hotspot voor vervuiling met zwaveldioxide ter wereld.

Een blik op de enorme kolengestookte elektriciteitscentrales op de vlaktes van de provincie Mpumalanga maakt duidelijk waarom Zuid-Afrika de grootste uitstoter van broeikasgassen is op het continent.

Mpumalanga heeft acht kolencentrales binnen een straal van 100 kilometer, en recent onderzoek toont aan dat het ‘s werelds op een na grootste hotspot is voor vervuiling met zwaveldioxide. Milieuactivisten hebben er duizenden gevallen van vervuilingsgerelateerde ziekten gedocumenteerd.

Maar nu probeert een van de grootste economieën van Afrika af te raken van zijn bijna totale afhankelijkheid van steenkool. Volgens klimaatdeskundigen kan Mpumalanga dienen als een testcase voor ontwikkelingslanden die de uitstoot willen verminderen en tegelijkertijd hun bevolking willen vooruithelpen, via een zogenaamde rechtvaardige transitie.

Steenkoolverslaving

‘De provincie Mpumalanga is momenteel een van de beroemdste regio’s in de klimaatwereld’, zegt Gaylor Montmasson-Clair, senior econoom bij Trade & Industrial Policy Strategies (TIPS), een economische denktank in Pretoria. ‘Zuid-Afrika is een van de eerste landen in het Globale Zuiden die deze transitie doormaken. Als ze het goed doen, toont dat aan de wereld dat het kan.’

De druk om klimaatbeleid aan te scherpen neemt wereldwijd toe in de aanloop naar de VN-klimaattop in november. Een delegatie van rijke landen is gepland om deze week naar Zuid-Afrika af te zakken om manieren te bespreken om af te stappen van steenkool, de meest vervuilende fossiele brandstof.

Zuid-Afrika is een van de twintig grootste uitstoters van CO2 ter wereld.

Het gebruik van steenkool snel uitfaseren wordt als cruciaal beschouwd om de opwarming van de aarde te beperken tot ruim onder de 2 graden Celsius. Dat is de drempel om te voorkomen dat klimaatbedreigingen zoals zware overstromingen, bosbranden en droogtes nog erger worden.

Als meest geïndustrialiseerde land van Afrika gebruikt Zuid-Afrika steenkool voor meer dan 80 procent van zijn energie. Daardoor is het een van de twintig grootste uitstoters van CO2 ter wereld is. Toch moet de overheid regelmatig de stroomvoorziening uitschakelen om het gebrekkige elektriciteitsnet te behoeden voor een totale crash.

Doodvonnis

Overstappen op schonere energie op basis van wind en zon kan helpen om het licht aan te houden en de opwarming van de aarde tegen te gaan. Tegelijkertijd kan dat volgens experts ook de werkloosheid verhelpen in steenkoolgebieden zoals Mpumalanga, waar bijna de helft van de inwoners werkloos is.

‘Een rechtvaardige transitie zal tijd, beleid en een goede planning vergen.’

Daarbij is een beleid van jobcreatie en omscholing van mijnwerkers essentieel voor het welslagen in landen die willen afstappen van steenkool.

‘We beseffen dat klimaatverandering een probleem is, maar vandaag sterven mensen van de honger. We willen mensen geen doodvonnis geven door het verlies van hun baan’, zegt Sizwe Pamla, woordvoerder van de Zuid-Afrikaanse vakbondsfederatie COSATU. ‘We begrijpen dat er verandering gaat plaatsvinden, dat is noodzakelijk. Maar het moet goed worden uitgedacht. Een rechtvaardige transitie zal tijd, beleid en een goede planning vergen.’

Tien jaar geleden lanceerde Zuid-Afrika een inkoopprogramma voor hernieuwbare energie geproduceerd door onafhankelijke energieproducenten (IPP’s). Die campagne had als uitgesproken doel om de gemeenschappen in de buurt van de projecten vooruit te helpen.

Ondanks enkele tekortkomingen kan dat initiatief dienen als een blauwdruk voor een bredere rechtvaardige transitie, zeggen klimaatwetenschappers.

Bocht van 180 graden

Vorige week heeft de Zuid-Afrikaanse regering haar doelstellingen op vlak van uitstootverminderingen voor 2030 met een derde aangescherpt, om zo het beleid nauwer af te stemmen op het akkoord van Parijs.

Om haar nieuwe doel te bereiken, moet de regering het huidige energieplan herzien en enkele kolen- en gasprojecten opdoeken, aldus experts.

Eskom - het staatsbedrijf en voornaamste energieleverancier - heeft een investering van 10 miljard dollar voorgesteld bij internationale geldschieters om de meerderheid van zijn kolencentrales tegen 2050 te sluiten en schone energie te omarmen.

‘Het zal niet gemakkelijk zijn, maar Eskom heeft een bocht van 180 graden in de goede richting gemaakt’, zegt Montmasson-Clair.

Toenemende druk

Ook de grootste banken van het land oefenen druk uit om nieuwe schonere energiebronnen te vinden. Sommigen hebben zich volledig teruggetrokken uit de financiering van nieuwe kolencentrales en mijnen.

Klimaatexperts zijn positief over de beslissing om steenkool af te bouwen. Maar er is ook kritiek op plannen van de regering om de overgang op te vangen met andere fossiele brandstoffen zoals aardgas.

‘De vraag is niet of Zuid-Afrika de transitie zal inzetten of niet. De vraag is of het rechtvaardig dan wel onrechtvaardig zal zijn.’

‘Niemand betwist het feit dat er op korte termijn een rol voor gas is weggelegd. Het probleem is dat als je die deur eenmaal opent, het moeilijk is om ze te sluiten’, zegt Jesse Burton, senior beleidsmedewerker bij E3G, een Europese klimaatdenktank.

Wetenschappers zeggen dat het gebruik van alle fossiele brandstoffen snel moet worden stopgezet om een ​​op hol geslagen klimaatverandering te voorkomen.

Rechtvaardig of niet?

In Mpumalanga zegt activist Given Zulu van de Khuthala Environmental Care Group, die ook ervaring heeft als mijnwerker, dat het uitfaseren van steenkool zal werken als het wordt gedaan in goed overleg met de gemeenschap.

‘De mensen die voor hun werk afhankelijk zijn van steenkool, zijn ook degenen wier gezondheid en veiligheid zijn geschaad door de steenkoolindustrie… zij zijn degenen naar wie eerst geluisterd moet worden nu het land overschakelt op groene energie’, aldus Zulu.

Lessen trekken uit eerdere klimaatinitiatieven - in Zuid-Afrika en daarbuiten - zal van vitaal belang zijn om een pad te vinden dat de uitstoot vermindert én de lokale economieën ten goede komt, zegt Montmasson-Clair.

‘De vraag is niet of Zuid-Afrika de transitie zal inzetten of niet, dat maakt deel uit van een wereldwijde trend die wordt aangedreven door een grotere dynamiek. De vraag is of het rechtvaardig dan wel onrechtvaardig zal zijn.’

Deze analyse verscheen oorspronkelijk bij IPS-partner Thomson Reuters Foundation.