Zwarten willen geen land afpakken van blanke boeren, het gaat om veel meer

Landbouw is eigenlijk niet zo aantrekkelijk meer in Zuid-Afrika vandaag

Kate Holt / Africa Practice (CC BY 2.0)

Wanneer een Australische minister de grenzen wil openzetten voor blanke boeren uit Zuid-Afrika, vraagt een blanke westerling zich af wat er aan de hand is in het land van wijlen Nelson Mandela. Als dan nog een kleine Afrikanerpartij in België komt betogen tegen de zogenaamde blanke genocide en daarvoor bijval krijgt van extreem-rechts en gehoor vindt bij N-VA, dringt een analyse zich op. Wordt Zuid-Afrika straks een tweede Zimbabwe?

Bange blanke boeren

In de aanloop naar de verkiezingen in Zimbabwe begonnen in 2000 (jongeren)bendes met hulp van leger en regering blanke boeren van hun erf te jagen. De overheid voerde daarop zelf hardere landwetten in, volgens de toenmalige president Robert Mugabe om het historisch onrecht ongedaan te maken. Critici zagen deze wilde onteigeningsgolf als één van de oorzaken waarom de Zimbabwaanse landbouw in het slop raakte.

De vraag stellen of Zuid-Afrika met een eventuele schrapping van het eigendomsrecht uit de grondwet - dat zal besproken worden in het parlement - dezelfde weg opgaat van Zimbabwe, is voldoende om vele Zuid-Afrikanen op de kast te jagen.

De situatie is helemaal anders én dergelijke vergelijking getuigt volgens velen van racisme ten opzichte van de zwarte machthebbers.

Toch zit de schrik er bij blanke boeren blijkbaar goed in.

Onlangs citeerden sommigen van hen met veel zin voor overdrijving cijfers over “de talloze” plaasmoorde. Dat zijn overvallen op (blanke) landbouwbedrijven, waarbij niet zelden gewonden of zelfs doden vallen. Het aantal blanke plaasmoorde bleek bij nazicht slechts een fractie te zijn van de gewelddadige sterfgevallen in Zuid-Afrika en deze farm killings treffen lang niet alleen “blanke” Zuid-Afrikanen.

Maar er is meer. Nu de regeringspartij, het ANC van wijlen Nelson Mandela, zich ook bereid verklaard heeft, om na jaren tegenstand, eventueel het eigendomsrecht op de schop te nemen, wordt een Zimbabwaans scenario plausibeler. Of net niet?

In 1994 beloofde de regering om 30 pct van de landbouwgrond over te hevelen naar zwarte eigenaars

Unsplash (CC0)

Het ANC wil het eigendomsrecht afschaffen, misschien…

Land is in Zuid-Afrika een netelige kwestie. Sinds de kolonisatie in de zeventiende eeuw, zijn de inheemse bewoners er stelselmatig van hun gronden verdreven. Door het afkondingen van de zogenaamde Native Lands Act in 1913 werd die grondroof zelfs in wet gegoten. Wanneer de “Nationale Partij” in 1948 de rassenscheiding of ‘Apartheid’ afkondigt, worden zwarten, Indians en kleurlingen nog meer in hun bewegingsvrijheid beperkt en het recht op grond ontzegd. Vaak worden ze weggestopt in bantoestans of “thuislanden”.

Het officiële doel in 1994 luidt om op enkele jaren tijd zowat 30 pct van de “blanke” landbouwgrond over te hevelen naar zwarte eigenaars.

Begin jaren negentig komt er een eind aan dit racistische regime en Nelson Mandela wordt president van het nieuwe Zuid-Afrika. Tijdens de voorafgaandelijke onderhandelingen lag natuurlijk de teruggave van land ter discussie. De partijen raken er maar moeilijk uit en uiteindelijk bepaalt de definitieve grondwet van 1996 dat aan het privé-bezit niet geraakt mag worden.

Maar de wetgever heeft enkele uitzonderingen voorzien. De regering wordt bij wet verplicht werk te maken van de “teruggave” (restitution) van oneerlijk verkregen land, én van herverdeling (redistribution). In het eerste geval kan al wie zich onrechtmatig bejegend voelt, tussen 1994 en 1998 een klacht indienen en zijn verloren have en goed opeisen. De overheid zal die claims onderzoeken en de grond onteigenen, teruggeven of de klager een som uitbetalen.

In het tweede geval, bij redistribution, belooft de overheid staatsgrond of via de reguliere markt gekochte grond te schenken aan benadeelde burgers, meestal zwarten, die bijvoorbeeld willen boeren.

Het officiële doel in 1994 luidt om op enkele jaren tijd zowat 30 pct van de “blanke” landbouwgrond over te hevelen naar zwarte eigenaars.

‘Het ANC heeft nauwelijks een poot uitgestoken naar de landlozen’ (FOS)

Hoe onbelangrijk het ANC die landhervorming eigenlijk vond, mag toch wel blijken uit het feit dat 24 jaar na datum nog altijd weinig of geen betrouwbare cijfers bestaan van wat in tussentijd is overgegaan in zwarte handen.

De doelstelling om 30 pct landbouwgrond over te hevelen, is alvast nooit behaald, zelfs tot vandaag niet. In 2014 meenden sommige experts te weten dat er ongeveer één derde was getransfereerd naar previously disadvantaged people, maar anderen gewaagden van veel minder.

Dat het zo tergend traag gaat, heeft verschillende oorzaken, weet prof. Olaf Zenker, een Zwitsers antropoloog, die al decennialang de landhervorming in Zuid-Afrika volgt.

De verschillende ANC-regeringen hebben nooit meer dan 1 pct van het totale overheidsbudget besteed aan het herverdelen en uitbetalen van onteigende grondbezitters. Met zo’n magere financiële inspanning, kan je dus moeilijk verwachten de landhervorming opschiet. Het is natuurlijk een moeilijk karwei, geeft Zenker toe, onderzoeken wie waar recht op heeft.

De radicale oppositiepartij Economic Freedom Fighters zou liefst alle grond nationaliseren

© Economic Freedom Fighters (EFF)

‘Doordat er soms jaren over heen gaan, stijgt intussen de grondprijs en is het initieel afgesproken bedrag niet meer aangepast aan de markt. Dus moet er opnieuw onderhandeld worden.’

Bovendien loopt er heel wat mis binnen de administraties die bevoegd zijn voor de herverdeling enerzijds en voor de restitution of teruggave anderzijds. ‘De spreekwoordelijke linkerhand weet niet wat de rechter doet’, aldus Zenker. ‘En er is een torenhoog probleem van corruptie, zoals in nagenoeg alle staatsbedrijven’. Er is met andere woorden veel budget aan de foute vingers blijven kleven.

Ook middenveldorganisaties zijn vernietigend over de verwezenlijkingen van het ANC op vlak van landhervorming.

‘Ik hoop dat er werk gemaakt wordt van de landhervorming, maar ik blijf uiterst sceptisch’, zegt Jasper Rommel van de Belgische ngo FOS. ‘Het idee van de wetswijziging komt er op initiatief van de oppositiepartij, het EFF (Economic Freedom Fighters) en het ANC kon niet anders dan meestemmen, om haar eigen imago niet te ondergraven. Maar ik betwijfel of het ANC dit echt meent, want de afgelopen 24 jaar heeft de partij nauwelijks een poot uitgestoken rond landhervorming.’

Niet alle zwarten willen boeren. U wel misschien?

Er is echter nog een andere belangrijke reden waarom de doelstelling van 30 pct nooit behaald werd.

Zenker. ‘Men laat uitschijnen alsof er een hongerige zwarte massa staat te trappelen om te gaan boeren, maar dat is helemaal niet waar’.

‘Er staat geen hongerige zwarte massa te trappelen om te boeren’ (Prof. Olaf Zenker)

Ten tijde van Apartheid werden de commerciële landbouwbedrijven gesteund met subsidies en konden zij rekenen op een massa onderbetaalde zwarten en kleurlingen, die als quasi-slaven op afroep het werk moesten doen. Vandaag liggen de kaarten natuurlijk anders.

Zuid-Afrika was in zijn geheel nooit zo geschikt voor landbouw, klimatologisch en qua ondergrond. Door het wegvallen van goedkope arbeidskrachten en de nieuwe handelsrelaties - Europa heft hoge taksen op invoer en landen als Canada dumpen graangewassen op de Zuid-Afrikaanse markt - is landbouw bedrijven niet zo aantrekkelijk meer.

Volgens Zenker willen vele zwarte Zuid-Afrikanen helemaal niet naar het platteland, waar het ze vaak ontbreekt aan scholen, ziekenhuizen en andere infrastructuur.

Dus ook het gebrek aan animo voor de boerenstiel verklaart waarom van die 30 % landbouwgrond niet zo gek veel in zwarte handen is terechtgekomen. ‘In 2011 is gebleken dat voor 92 pct van de claims een financiële vergoeding verkozen werd, in plaats van teruggave van de grond. Soms is grond teruggeven praktisch onmogelijk, omdat er bijvoorbeeld nu een luchthaven op je perceel staat, maar in vele gevallen verkozen mensen geld, omdat de boerenstiel niet langer lonkt.’

Onteigenen onder de marktprijs kan nu ook al

Een mens vraagt zich dan af waarom er zoveel poeha gemaakt wordt over “onteigening zonder vergoeding”, en waarom blanke boeren op hun achterpoten staan.

De oppositiepartij EFF heeft de motie ingediend, het ANC ingestemd

© Economic Freedom Fighters (EFF)

Waarom maakt het ANC hier trouwens een strijdpunt van?

De voorbije verkiezingen voor de nieuwe voorzitter van het ANC - die bijna altijd ook de nieuwe president van het land wordt - zaten daar voor veel tussen.

‘Ik denk dat het idee een stille dood zal sterven, maar ondertussen heerst er wel onzekerheid bij potentiële buitenlandse investeerders.’

Het gaat in feite om een idee dat al decennia meegaat en waarmee vooral de oppositiepartij Economic Freedom Fighters en enkele hardliners binnen het ANC stemmen hopen te winnen bij misnoegde kiezers, voor wie het allemaal veel te traag gaat.

De man die het haalde als nieuwe ANC-voorzitter, de ex-vakbondsleider en zakenman Cyril Ramaphosa, heeft tijdens de voorzittersverkiezingen in december het voorstel rond “onteigenen zonder vergoeden” moeten slikken, tegen zijn zin.

Zenker: ‘Ramaphosa had weinig keus en hij heeft hierop moeten toegeven, om de voorzittersstrijd te kunnen winnen van Jacob Zuma, die zijn ex-vrouw naar voren had geschoven als tegenkandidaat. Ik denk dat het idee een stille dood zal sterven, maar ondertussen heerst er wel onzekerheid bij potentiële buitenlandse investeerders. En daar zit Cyril Ramaphosa, die pro business is, natuurlijk mee in zijn maag.’

Zenker is sceptisch over de haalbaarheid van de maatregel, en vindt hem bovendien overbodig. ‘Zelfs met de huidige grondwet kan de staat ook nu al grond onteigenen, onder de marktprijs.’

Ex-vakbondsleider en zakenman Cyril Ramaphosa heeft het partijstandpunt moeten slikken, tegen zijn zin

GovernmentZA (CC BY-ND 2.0)

Voor de arme Zuid-Afrikaan zou het tenslotte een slechte zaak zijn, voegt Zenker eraan toe: ‘Als de grondwet zegt dat de staat grond mag onteigenen zonder vergoeding, “in het algemeen belang” en zonder bijkomende voorwaarden te stipuleren, dan ligt de weg open voor corruptie en machtsmisbruik. Wie garandeert dat diezelfde overheid je lap binnen een paar jaar niet opnieuw afpakt? Stel dat binnen tien jaar de nieuwe president beslist om zwarte grondeigenaars te onteigenen, zomaar, omdat het hem uitkomt? Toen Jacob Zuma met belastinggeld zijn privé-woonst in Nkandla heeft heringericht, was dat toch ook “in naam van het algemeen belang”?’

It’s the economy, stupid!

Sommige analisten zien de heisa dus eerder een politiek spelletje van het ANC, dat zijn achterban ziet afkalven, ten voordele van meer extreme partijen zoals het EFF.

Maar is het niet meer dan dat? Een storm in het glas water van de politique politicienne?

Niet iedereen denkt daar zo over. Volgens sommigen gaat dit helemaal niet over landbouwgrond en landbouw, maar over een eerlijkere verdeling van de welvaart.

Prof. Cherryl Walker is sociologe en verbonden aan de Universiteit van Stellenbosch. Zij schreef al eerder academische artikels over het thema. Volgens Walker is “land” in veel gevallen meer een “symbool”, zij het eentje met een behoorlijk emotionele en politieke lading.

‘Bankiers houden verandering tegen, grondbezitters, traditionele leiders en politici die dicht aanschurken bij het kapitaal. Hun macht wordt bestendigd door de grondwet’ (Ronald Wesso)

‘Dat land is afgepakt, blijft voor de meeste Zuid-Afrikanen een emotioneel zware dobber, maar in hun dagelijks leven is het niet hun voornaamste zorg. Vraag eender wie in Zuid-Afrika om te kiezen tussen een job en een stuk grond, of tussen grond en beter onderwijs voor de kinderen, en men kiest niet voor grond. Veel hangt natuurlijk af van de context. Soms is betwist land enorm waardevol en best een gevechtje waard. Denk aan grond minerale bodemrijkdommen, heel vruchtbaar landbouwland of goed gelegen percelen in stedelijke gebieden. Maar door de band genomen is landbouwgrond in Zuid-Afrika niet zoveel waard, economisch gezien dan.’

Hoelang nog?

Dit brengt ons tot de vaststelling dat de heisa eigenlijk niet gaat waarover ze lijkt te gaan.

De roep om onteigening of verandering van de grondwet, is een roep tot meer economische gelijkheid. En die grondwet van 1996 wordt door sommigen nog altijd gezien als een middel van de machtige elite, die weliswaar politieke macht heeft ingeleverd, maar de economische touwtjes nog altijd stevig in handen houdt.

‘De grondwet moet wel gewijzigd worden, want is een machtsmiddel van de elite’ (Ronald Wesso)

‘Welke sociale krachten houden de herverdeling van land tegen’, vraagt Ronald Wesso zich retorisch af. Wesso is medewerker van het Casual Workers Advice Office en kent de landarbeiders heel goed.

‘Bankiers houden verandering tegen, grondbezitters, traditionele leiders en politici die dicht aanschurken bij het kapitaal. Hun macht wordt bestendigd door de grondwet. Volgens mij heeft de Zuid-Afrikaanse overheid niet de wil om een radicale landhervorming door te voeren, precies omdat de grondwet en het politieke systeem de machtsverhoudingen in stand houdt.’

Wordt dit probleem dus niet au fond aangepakt, dan zou het wel ’s lelijk kunnen uitdraaien voor de regenboognatie. Niet omdat een hongerige zwarte massa de boeren van hun erf willen jagen; wel omdat het geduld van de onderklasse stilaan opraakt.

Ronald Wesso: ‘Het ANC slaat nu harde taal uit, omdat ze haar macht ziet tanen, en soms reageren burgers door zelf land te bezetten. Zolang de patronen van Apartheid aanwezig blijven, zal er nooit verzoening komen.’