“‘Boeren zijn onzichtbare slachtoffers van de vulkaanuitbarsting in Goma’

Gaten gevormd door ontsnappend gas in stollende lava

© Ivan Godfroid

De lavalittekens in het Congolese landschap zullen nog lange tijd zichtbaar zijn, na de vulkaanuitbarsting. Veel landbouwgrond is onbruikbaar, en de vulkaan kan opnieuw uitbarsten. Wereldblogger Ivan Godfroid vraagt zich af hoe de gebeurtenissen de mensen hebbengetekend. ‘Het had allemaal zoveel erger geweest kunnen zijn als het doemscenario zich had afgespeeld.’

Het is alweer twee maanden geleden dat de vulkaan Nyiragongo ten noorden van Goma in de provincie Noord-Kivu, DR Congo, de hele wereld in spanning hield. Wie Goma nu bezoekt, staat ervan versteld hoe weinig er in het straatbeeld te zien is van het drama dat zich hier heeft afgespeeld. De krioelende drukte in het straatbeeld is weer even intens als voorheen.

Het had allemaal zoveel erger geweest kunnen zijn als het doemscenario zich had afgespeeld.

Satellieten hadden vastgesteld dat de bodem van het centrum van de stad tien tot twintig centimeter opbolde door een ondergrondse magmastroom, die zich net als de bovengrondse lavastroom van noord naar zuid verplaatste. Door die ondergrondse verplaatsing werd de bovengrondse stroom niet langer gevoed en viel die al snel stil. Zo bleef de schade beperkt.

Maar niemand wist met zekerheid wat de ondergrondse stroom zou doen. Zou hij zich een weg naar boven boven? Dan zou het centrum van de stad een nieuwe vulkaan worden en zou de schade immens zijn.

Zou hij ondergronds het Kivumeer bereiken en daar door de hitte en gassen de stabiele lagen in het water verstoren? Dan zouden grote hoeveelheden CO2 en methaan, die er door de waterdruk zijn gevangen, kunnen opborrelen. Omdat CO2 zwaarder is dan lucht, zou die dan de luchtlagen enkele meters de hoogte in duwen. Waardoor alle leven dat afhangt van zuurstof aan de oppervlakte onverbiddelijk zou stikken.

Dat verschijnsel heeft zich al enkele keren eerder voorgedaan op heel kleine schaal, in de noordwestelijke hoek van het Kivumeer, waar het gas veel dichter bij de oppervlakte zit en waar grazende geiten regelmatig stikken aan de oever van het meer.

De asfaltweg is over 850 meter lengte vernield door de lavastroom

Ivan Godfroid

Maar niets van dat alles gebeurde. Over een tijdspanne van enkele weken stolde de ondergrondse magmastroom en stokten de aardbevingen, waardoor een nieuw evenwicht is ontstaan. Heel af en toe is er nog eens een lichte schok voelbaar.

Meer dan 100 schokken per dag

De rust is wel degelijk weergekeerd. Maar voor hoelang? Want de vraag is niet óf de vulkaan nog eens zal uitbarsten, maar wanneer.

En het is duidelijk dat dit niet echt voorspelbaar is. De Nyiragongo is erin geslaagd uit te barsten zonder één enkele aardschok als verwittiging. Het was pas toen de magmastroom zich in beweging zette dat de aardschokken losbraken, aan een ritme van meer dan 100 per dag.

De Gomatraciens, zoals de inwoners van Goma heten, laten het niet aan hun hart komen. Ze zijn niet alleen massaal teruggekeerd. De bewoners van de wijk Buhene, die een dikke, allesverslindende laag lava over zich heen kreeg, zijn ook vastberaden om hun lapje grond terug te winnen, ook al is dat intussen een lapje lava geworden.

Van de aangekondigde intentie van de overheid om er een toeristische attractie van te maken willen ze niet weten. Zo gauw ze konden zijn ze op de afkoelende lavastroom kleine muurtjes gaan oprichten met de steenbrokken die ze er vonden, om zo de perceelsgrenzen van hun toekomstige woning alvast duidelijk af te bakenen en te voorkomen dat er kapers op de kust zouden komen.

In de wijk Buhene werden de perceelsgrenzen met muurtjes afgebakend

© Ivan Godfroid

Geboortekloof

Zoals ook de vorige keren is de Nyiragongo niet uitgebarsten via zijn krater. Daar kan immers geen druk worden opgebouwd. De lava kan vrij stijgen en dalen in het lavameer, maar drukt daarbij wel op de lager liggende vulkaanstructuren. De aarde is gelijktijdig op twee plaatsen, drie kilometer van elkaar verwijderd, gebarsten om de lava de vrije loop te laten.

De eerste kloof ontstond ten zuiden van de vulkaan. Het is die lavastroom die zich naar het centrum van de stad repte en op 800 meter van de luchthaven stilviel. De tweede lavastroom, veruit de grootste, kwam vreemd genoeg niet uit de Nyiragongo maar uit zijn zijkegel, de weinig gekende Shaheru, en ook niet uit de krater zelf maar van halverwege de flank.

Eerst ging de stroom zuidoostwaarts. Dan onderbrak hij de weg Goma-Rutshuru over een afstand van bijna 1 kilometer en boog hij vlak voor een dorp zuidwaarts, om vervolgens af te stevenen op de luchthaven van Rubavu (Gisenyi) in Rwanda. Enkele honderden meters voor de grens viel de lavastroom dan uiteindelijk stil. Al kreeg Rwanda wel de ergste aardschokken te verduren.

Op de dag dat ik dit schrijf, wilde ik de geboortekloof van die grootste stroom lava van dichtbij gaan bekijken. Vanop de weg kan je de kloof in de verte zien, op de vulkaanflank. Maar de parkwachters gaan niet akkoord met mijn plan: ‘Tot op vijf meter van de weg mag je in het lavaveld gaan. Ga je verder, dan overtreed je de regels en moeten we je oppakken’.

Dus moest ik me tevreden stellen met een foto vanop grote afstand in de benevelde ochtend, en wat fotobewerkingen om toch een beter beeld te bekomen:

Geboortekloof van de grootste lavastroom in de wand van de Shaheruvulkaan

© Ivan Godfroid

Politieke liefdadigheid

De uitbarsting is een arena geworden voor een concurrentiestrijd tussen de vorige en de huidige Première Dame.

Mevrouw Olive Lembe di Sita (mevrouw Joseph Kabila, de vorige president) wint die strijd gemakkelijk. Met haar echtgenoot-miljardair beschikt ze over veel meer middelen, en de kiescampagne van 2023 is niet veraf meer. Er wordt al volop gefluisterd dat zij deze keer haar kans wil grijpen.

Maman wa Roho met kleine ontheemden door de uitbarsting

© Facebook Olive Lemba

Mevrouw Lembe (foto rechts, red.) herinnerde zich plots dat haar man niet ver van Goma nog een ongebruikte concessie van meer dan honderd hectaren grond heeft liggen. Ze heeft aan haar chéri gevraagd of hij het goed vond als zij die grond aan de ontheemden van de vulkaan zou schenken, zodat die zich er kunnen hervestigen. Uiteraard had de brave man daar geen enkel probleem mee. En de bevolking looft en prijst hen.

Dat ditzelfde koppel in 2016 meer dan 2000 mensen uit hun 300 woningen verjoeg in Mbobero, even buiten Bukavu, herinnert blijkbaar niemand zich nog. Hoe ze ooit aan deze grond in Goma zijn gekomen, daar stelt niemand zich vragen bij.

De dame laat zich Mama wa Roho noemen. Roho kan zowel hart, ziel als geest betekenen, en met een hoofdletter wordt dat dan Geest, jawel, ongetwijfeld de Heilige. Dat slaat aan! Vandaag nog zag ik twee vrachtwagens van haar vzw Initiative Plus met torenhoog gestapelde matrassen rondrijden op zoek naar behoeftigen.

Voedselzekerheid in gevaar

Bij het opmeten van de schade van de vulkaanuitbarsting was er vooral oog voor de stadswijk Buhene. Dat is begrijpelijk, wnt de inwoners daar kwamen volledig zonder woonst te zitten.

Buiten de stad verloren evenwel heel wat boerengezinnen niet alleen hun huizen maar ook hun gronden. Het zal generaties duren eer die lavabrokken verweren tot bruikbare grond. Voor die landbouwers zal een andere oplossing moeten worden gezocht.

Naar schatting zijn bijna 1500 hectare landbouwgrond verwoest. Maar de schade is nog veel aanzienlijker, doordat grote oppervlaktes in de buurt van de vulkaan te lijden hebben gehad onder fijne asneerslag en zure regens. Die hebben de gewassen beschadigd, waardoor de oogst die nu begint heel wat minder zal opbrengen. De voedselbevoorrading van de stad Goma komt daarmee in gevaar.

Landbouwgrond werd vernield door lava en aardscheuren

© Malembe Simplex CONAPAC

Vandaag nog is een deel van de binnenste kraterwand ingestort, waardoor een nieuw aslaagje zich over de gewassen en in de lucht verspreidde. Dat brengt ook gevaar voor mens en dier met zich mee: gevaar voor longen, ogen, huid, en giftig graasland.

Humanitaire organisaties zullen een tandje moeten bijsteken om de minderopbrengst te compenseren met voedselhulp. Door de vulkaan gaat de voedselzekerheid erop achteruit.

Staat van beleg

Vorige week zat ik in Goma toevallig op een terras op gehoorsafstand van de kersverse politieburgemeester van Goma (volgens de logica van de staat van beleg moeten de gouverneurs militairen zijn, en de burgemeesters politiemannen). Ik hoorde twee provincieraadsleden ervoor pleiten om minstens een derde van het Virungapark vrij te geven voor de boeren. Ze boeren er nu toch al, ook al is het illegaal, was één van de argumenten.

Dat het park werelderfgoed is, beschermd door Unesco, leek hen in hun redenering niet te deren. In Masisi is er nochtans grond genoeg om boeren te hervestigen. De burgemeester in uniform leek hierover nog niet te hebben nagedacht. Hij nam geen enkel standpunt in, liet de verkozenen maar ratelen.

De militaire gouverneur van Noord-Kivu daarentegen kreeg het op zijn heupen van de provincieraadsleden die misnoegd zijn over het uitblijven van resultaten van de staat van beleg en over de opschorting van hun rol. ‘Ik ga jullie ontvangen zoals de brommertaxichauffeurs. Geen kwestie van onderhandelingen. Het is trouwens de eerste en ook de laatste keer dat ik jullie ontvang!’

De honorables waren duidelijk geschokt. De staat van beleg zal ongetwijfeld nog een hele tijd doorgaan. Maar dit even terzijde.

Geven en nemen

De nationale boerenorganisatie Conapac en haar provinciale afdeling FOPAC-NK hebben een studie gemaakt van de schade voor de landbouw. Ze doen een oproep naar al hun leden om een solidariteitsactie onder boeren op te zetten. Om zo de 40.000 getroffen boerengezinnen te helpen om het verlies aan grond, vee, zaaigoed en oogst te boven te komen. Het siert hen dat ze niet passief afwachten maar zelf initiatief nemen.

Op de terugweg naar Goma zie ik enkele mannen op grote hoogte, zonder bescherming, die vulkanische as loswrikken op de wel erg steile wand van een oude uitgedoofde adventiefkrater. Vrachtwagens onderaan de wand laden het materiaal in en vervoeren het naar de cementfabriek die, hoe kan het ook anders, Nyiragongo Cement heet.

Zo gaat dat met vulkanen: ze geven en ze nemen. Maar als ik de hachelijke werkomstandigheden van die mannen zie, hoop ik voor hen dat er geen levens worden geofferd aan onbezonnen winstbejag.

Hachelijke werkomstandigheden voor de mannen die vulkanische as afgraven

© Ivan Godfroid