“‘Buurland Oeganda palmt ongehinderd Congolees grondgebied in’

Vissersdorp Vitshumbi, in de greep van de maï maï

© Ivan Godfroid

Volgehouden volksprotesten in Oost-Congo tegen de niet-aflatende onveiligheid brengen president Tshisekedi tot het uitroepen van de staat van beleg. Maar waar is het gezag van de staat als intussen 80 vierkante kilometer territorium straffeloos kan worden afgesnoept door buurland Oeganda? Dat vraagt wereldblogger Ivan Godfroid zich af.

President Tshisekedi heeft op de avond van 30 april 2021 de staat van beleg afgekondigd in Noord-Kivu en Ituri. Dat er iets vergaands moest gebeuren om de ontspoorde veiligheid in het oosten van het land aan te pakken, daar is iedereen het mee eens. Daarvoor is er wekenlang betoogd en geprotesteerd in Beni en Butembo en werden vrouwen en scholieren vergast op traangas en kogels. Of een staat van beleg de oplossing is, dat is maar zeer de vraag.

Het is nog even afwachten wat de bijhorende presidentiële ordonnantie precies zal inhouden, maar in principe betekent een staat van beleg dat alle burgerlijke overheden vervangen worden door militaire, protesten worden verboden, media worden gecontroleerd, vrije meningsuiting en mobiliteit van de bevolking worden beknot, en een avondklok wordt ingesteld.

Volgens artikel 85 van de grondwet kan de president dat doen wanneer ernstige omstandigheden de onafhankelijkheid of de integriteit van het nationale grondgebied onmiddellijk bedreigen of ertoe leiden dat de normale werking van de instellingen wordt onderbroken. Eerst moet hij wel de eerste minister en de voorzitters van de twee kamers raadplegen.

Alle macht aan de militairen?

De vraag die velen zich stellen is of de president het land wel voldoende kent om zelf kritisch na te denken over de te nemen maatregelen, in plaats van zich te laten benevelen door zijn raadgevers. Het is algemeen geweten dat de militairen onderdeel van het probleem zijn. Zij hebben er baat bij dat de onveiligheid blijft bestaan omdat ze dan ongehinderd natuurlijke rijkdommen zoals ertsen en hout, en landbouwproducten zoals cacao en koffie van de verlaten velden naar Oeganda kunnen smokkelen.

‘Het is tijd om de FARDC-militairen op te sporen die zich verrijken aan affairisme.’ - Gouverneur van Noord-Kivu Nzanzu Kasivita

Volgens sommige bronnen bevinden een aantal vermeende ADF-aanvallers zich zelfs binnen het leger: overdag soldaat en ’s nachts massamoordenaar. Dat is het gevolg van de brassage die jaren lang werd toegepast: gewapende groepen die zich overgaven werden ingelijfd in het leger en hun leiders kregen een officiersgraad. Sommigen richtten zelfs een nieuwe gewapende groep op als strategie om zo in het leger ineens een hoge post te veroveren. Maar hun loyauteit ging niet naar de Congolese natie maar naar hun initiële broodheren.

Zo krijg je gewapende groepen binnen het leger zelf. Dan alle macht aan de militairen geven om het probleem op te lossen waar ze zelf een onderdeel van zijn getuigt ofwel van vergaande naïviteit ofwel van onuitgesproken bedoelingen.

Gouverneur Nzanzu Kasivita van Noord-Kivu, die wellicht tijdelijk plaats zal moeten ruimen voor een militair, zegt nog dapper als antwoord op een kritische interpellatie van een journalist: ‘Het is tijd om de FARDC-militairen op te sporen die zich verrijken aan affairisme.’ Maar vermits dat niet is gebeurd voor de afkondiging van de staat van beleg en de militairen het nu voor het zeggen krijgen, is het erg onwaarschijnlijk dat het nog zal gebeuren. Hun zakelijke belangen zullen nog meer gaan domineren.

Afwezige Staat

Het beheer van het Edwardmeer is volledig overgenomen door maï maï.

Deze week had ik een lang gesprek met een ooggetuige van de situatie in en rond het Edwardmeer: een man die voor een lokale ngo werkt die de belangen van de vissers verdedigt. Zijn verhaal is ronduit onthutsend, en meteen een perfecte illustratie van de gevolgen van de afwezige staat in het Oosten van Congo.

Er zijn uiteraard wel aangestelde overheden (niet verkozen) die verantwoordingsplicht hebben aan wie hen heeft benoemd (het systeem) en niet aan de bevolking. Er zijn uiteraard ook ambtenaren, maar de meesten misbruiken hun positie om zichzelf te verrijken op basis van officiële of zelfverzonnen reglementen, en ontzeggen zo de staat de broodnodige middelen om te kunnen functioneren. De staat is dus op het eerste gezicht wel aanwezig, maar in realiteit functioneert ze niet om de bevolking te dienen. Daarom stellen vele mensen gewoon dat de staat afwezig is. En dat heeft vergaande gevolgen.

Ik verneem dat het beheer van het Edwardmeer vandaag volledig is overgenomen door maï maï. Dat zijn gewapende groepen die ooit ontstaan zijn als een vorm van burgermilitie om de eigen gemeenschap te beschermen tegen externe belagers, maar intussen zijn ze al lang ontaard in brandschatters en plunderaars.

Visbelasting voor milities

Het meer is erg visrijk, maar leed de afgelopen decennia zwaar onder overbevissing. Dringende beheersmaatregelen drongen zich op. Samen met de boerenvakbond SYDIP hebben we daar nog mee op ingezet, omdat de overheid het niet deed. Niet zonder succes trouwens!

Maar de overheid heeft dat elan niet kunnen verderzetten, en vandaag is de situatie nog veel erger geworden: het aantal vissersprauwen is ver boven het voorgeschreven aantal gestegen, en elke visser moet een belasting betalen aan de maï maï. Het tarief staat op 10.000 Congolese frank per week, dus 5 dollar of 4 euro. Het aantal prauwen heeft alle legale beperkingen om het visbestand duurzaam te houden doorbroken en moet opgelopen zijn tot zowat 3.000 stuks, dus de maï maï rijven elke maand zowat 50.000 euro binnen.

Het inningskantoor van de maï maï is ingericht middenin het vissersdorp.

Ze hebben een permanente nederzetting uitgebouwd aan de meeroever in het Virungapark. De vissers waren vroeger verplicht zich tot bij hen te verplaatsen voor de betaling van de wekelijkse tol. Maar nu is het inningskantoor van de maï maï al ingericht in Vitshumbi zelf, middenin het vissersdorp. Ongehinderd. En de maï maï voeren zelf patrouilles uit op het meer om te controleren of de vissers wel een geldige jeton kunnen voorleggen. Dat is een bewijs van betaling van de wekelijkse heffing. Wie er geen heeft krijgt een zware boete.

Rijst telen in Virungapark

Er wordt ook volop aan landbouw gedaan binnen de parkgrenzen. Hoewel verboden, is de bevolkingsdruk groot. De maï maï bieden bescherming aan landbouwers in ruil voor heffingen, terwijl de landbouwproducten vlot worden verhandeld naar Goma, een stad van meer dan een miljoen inwoners. Nijlpaardenvlees van stropers wordt verstuurd richting Butembo.

Soldaten aan militaire versperringen krijgen instructies welke wagens ze moeten doorlaten. Parkoverheden staan machteloos. Ze laten begaan. Ze bouwen verder aan de elektrische afsluiting van het park, maar niemand weet hoe ze de gebieden van de maï maï zullen kunnen ontruimen.

Om zich nog strategischer op te stellen hebben de boeren, naar verluidt in samenwerking met de infanterie van het leger, een krachttoer uitgehaald. De rivier Rwindi vormt de grens tussen het Territoire van Rutshuru en dat van Lubero. De laatste kilometers, voor de rivier zich in het meer stort, liggen in het Virungapark. De mondingsdelta bevat vruchtbare grond.

Ze hebben de topografie bestudeerd en door op een strategische plaats een brede put van 5 meter diep te graven, vlak naast de bedding en dan de rivieroever te doorbreken, heeft het water zich in de put gestort en van daaruit een nieuwe bedding gecreëerd, meer naar het zuiden. Op die manier werd een stuk grond van Rutshuru van zowat 2,5 km² toegevoegd aan Lubero, volledig onder controle van de maï maï, waar nu volop rijst wordt gekweekt, in het Virungapark.

Satelietbeelden tonen de nieuwe rivierloop, de kaart toont de oude

Geknipt uit Google Maps

Grensrivieren verleggen

Zo gauw ik kon, na ons gesprek, opende ik Google Maps om dat te controleren en ik kon mijn ogen niet geloven. Op de kaartversie staat de rivier Rwindi getekend in de bedding die we altijd hebben gekend. Ik ben er vaak genoeg over gevlogen op reis van Goma naar Butembo. Maar op de fotoversie die gemaakt is met satellietbeelden zie je de naam Rwindi nog staan daar waar de rivier altijd heeft gelopen, maar krijgt de rivierbedding die naar het noorden loopt plots een knik die haar naar het oosten verlegt. De naamvermeldingen in het noorden blijven verweesd achter zonder rivier.

Het verleggen van grensrivieren heeft ook de Oegandezen geïnspireerd om grondgebied van Congo in te palmen.

De nieuwe riviermonding die meer zuidelijk ligt, heeft heel wat sediment afgezet dat vrijkwam bij het instromen in de nieuwe bedding, zodat meer land is ontstaan en de kustlijn is gewijzigd. Die wijzigingen zijn nog niet aangepast in de kaartversie, wat bewijst dat ze van recente datum zijn.

Dit was nog maar het begin van het verhaal van mijn getuige. Het verleggen van grensrivieren heeft ook de Oegandezen geïnspireerd om grondgebied van Congo in te palmen. Ten zuiden van Kasindi heeft een poging daartoe geen resultaten opgeleverd, maar in het zuidoosten van het Edwardmeer is dat wel gelukt!

Google medeplichtig?

Google hertekent de grens ten voordele van Oeganda

Links maps.me, rechts Google Maps

Het verdrag tussen beide landen definieert dat de grens op die plaats overeenkomt met de bedding van de rivier Ishasha. Door dezelfde techniek toe te passen zijn ze erin geslaagd het water van de Ishasha een nieuw westelijker pad te laten kiezen, dat aansluit op de bedding van een veel kleiner riviertje dat nu ineens al het water van de Ishasha te verwerken krijgt.

De monding van de Ishasha, die het punt is van waaruit de grens tussen de twee landen wordt doorgetrokken over het meer naar de andere oever, is zo naar het westen verschoven. Dat levert Oeganda ongeveer 9 km² extra grondgebied op en 72,5 km² bevisbare oppervlakte in het Edwardmeer.

Moesten ze ook onder Kasindi in hun opzet zijn geslaagd, dan zou dat in plaats van een driehoek een rechthoek zijn geworden met dubbel zoveel oppervlakte.

Maakt Google zich medeplichtig aan grondgebiedsroof door die te bekrachtigen?

Als ik Google Maps open, zie ik verbaasd dat hier de grens wel degelijk al is verlegd op de kaart. Maakt Google zich medeplichtig aan grondgebiedsroof door die te bekrachtigen? Ik neem er maps.me bij om te vergelijken, en inderdaad, daar loopt de grens nog wel duidelijk langs de oorspronkelijke zuid-noord-loop van de Ishasha. Ik vraag me af of Oeganda Google zou betaald hebben om die grens ook op kaart te verleggen.

Als voorbeeld van de gevolgen van de afwezigheid van de staat in Oost-Congo kan dat tellen: meer dan 80 km² land en meer territorium wordt door kleine buur Oeganda ingepikt, zonder dat er een Congolese overheidshaan naar kraait. Die zijn immers te druk bezig met het pluimen van de hennen en de kuikens.

De spie in het Edwardmeer die Oeganda zich toeëigent had een rechthoek kunnen zijn.

Geknipt uit Google maps

We zetten ons schrap voor de aangekondigde presidentiële ordonnantie over de afgekondigde staat van beleg in onze provincie. Volgens de grondwet zou die maximaal 30 dagen mogen duren en vanaf dan per 15 dagen door het parlement kunnen worden verlengd.

De moordaanslagen door de vermeende ADF-rebellen hebben alles te maken met gebiedsverovering. Tshisekedi wil die een halt toeroepen, zo laat hij verstaan, maar ondertussen worden onder zijn neus hele happen Congolese grond ingepalmd en is de integriteit van het nationale grondgebied al ernstig geschonden.

Hier zal duidelijk iets anders nodig zijn dan een militair ingrijpen. Hier moet het gezag van de Congolese staat dringend worden hersteld om beroep te kunnen doen op internationale gerechtigheid. Zoniet: dieven die niet worden bestraft, zullen altijd meer willen…