“‘Twee omstreden gebouwen zorgen voor controverse in Berlijn’

Berlijn is een stad die in de geschiedenis vaak een hoofdrol heeft gespeeld. De val van de muur viert dit jaar zijn 30ste verjaardag en volgend jaar is het al 75 jaar geleden dat Nazi-Duitsland de tweede wereldoorlog verloor. Berlijn was in beide gevallen de stad waarin alles gebeurde. Maar ook nu is er nog controverse in de stad. In het centrum van Berlijn staat het Humboldt paleis bijna in zijn oude glorie, maar ook een deel van de Führerbunker is heropgebouwd.

Dit zijn gebouwen met een nationalistische achtergrond en toch komen ze terug in het straatbeeld. In het Humboldt paleis komt er ook een tentoonstelling met artefacten uit het koloniaal verleden. ‘Die voorwerpen zijn deel van onze cultuur. De artefacten die onrechtmatig zijn verkregen, moeten we terugsturen naar de oorspronkelijke eigenaars’, zegt Mnyaka Sururu Mboro van Berlin Postkolonial.

Pruisen is terug in Berlijn

In Berlijn ligt het Humboldt paleis of Stadtschloss met daarin het Humboldt Forum. Het gebouw was ooit een paleis voor de Pruisische koningen. Aan het einde van de tweede wereldoorlog werd het zo goed als platgebombardeerd door de geallieerden. Een paar jaar later werd het volledig met de grond gelijkgemaakt door de DDR om een nieuw parlement op de vrijgemaakte grondvesten te plaatsen. De Oost-Duitsers bombardeerden het paleis om het Pruisisch militarisme en nazisme compleet te vernietigen. Om het paleis te laten herrijzen won extreemrechts een lobbystrijd, net na de val van de muur. In September van dit jaar zal het Stadtschloss eindelijk af zijn.

Het Stadtschloss heeft een rijke geschiedenis. Het stond centraal in de revolutie van 1848 in Pruisen. Tijdens deze revolutie zijn er bij een betoging doden gevallen, en was het in die periode een symbool van onderdrukking. Aan het einde van de 19de eeuw kreeg het paleis nog een andere betekenis: in 1871 werd het kasteel het symbool van het Germaanse Rijk omdat Wilhelm de eerste keizer van Duitsland werd en het gebruikte als hoofdkwartier. Macht en onderdrukking zijn dus woorden die hevig gelinkt zijn met het paleis. Toch beslist de stad Berlijn om het gebouw terug tot leven te wekken. Acht maanden voor het einde van de bouw is de discussie tussen pro- en antipaleisfracties nog altijd aan de gang. Daarnaast is er ook nog de discussie over artefacten die door Duitsland in hun koloniale verleden verzameld zijn en nu tentoongesteld zullen worden in het Humboldt Forum in het paleis.

Terug naar Afrika

Professor U.P.: ‘Het klopt dat er discussie is over het Humboldt paleis. De gewone Berliner ziet de gigantische investering van bijna 600 miljoen euro als een teleurstelling. Mensen in Berlijn hadden liever dat dat geld ergens anders in gestoken zou worden, zoals bijvoorbeeld de grote Brandenburg luchthaven die nog altijd niet open is voor gebruik. Dat zijn de dingen die de inwoners van Berlijn nodig hebben.’

Het paleis heeft na vele jaren een groot deel van zijn symbolische waarde verloren. De controverse rond het Humboldt Forum gaat ondertussen vooral over de koloniale voorwerpen in het paleis, en niet zo zeer meer over het paleis zelf.

‘Als historicus denk ik dat het niet meer dan normaal is dat we alle voorwerpen die op een verkeerde manier zijn verkregen, terug moeten sturen naar de plaats van herkomst’

Professor U.P.: ‘De artefacten en stoffelijke restanten uit de koloniale geschiedenis staan nu ter discussie. Als historicus denk ik dat het niet meer dan normaal is dat we alle voorwerpen die op een verkeerde manier zijn verkregen, terug moeten sturen naar de plaats van herkomst. Elk voorwerp moet een grondig onderzoek krijgen om te zien waar het thuishoort, want sommige artefacten zijn ook op een correcte manier aangekocht via ruilhandel of gewone koophandel. Geschiedenis is vaak zeer ingewikkeld. Naarmate de tijd vordert, verdwijnen belangrijke details.’

Het Humboldt Forum heeft een rijke geschiedenis en is nu dan ook een miljoenenproject. Geld wat volgens vele inwoners van Berlijn beter in iets anders geïnvesteerd wordt. De buitenkant wordt een volledige reconstructie, maar de binnenkant zal dienst doen als een museum waar onder andere Afrikaanse kunst tentoongesteld zal worden. Verschillende organisaties zoals Initiative Schwarze Menschen in Deutschland (ISD) en Berlin Postkolonial ‘No Humboldt 21’ klagen dit project aan. Het is namelijk een schande volgens hen om voorwerpen van de Duitse kolonies zo in de kijker te zetten.

Parzinger reageerde op de kritiek van No Humboldt 21 door te zeggen museum het eerste in Duitsland zal zijn dat de gruweldaden van Duitsland in zijn voormalige koloniën in Afrika en Azië bespreekbaar zal maken, maar tot nu toe is er nog niet veel gebeurd om deze belofte waar te maken.

Straatnamen

Niet alleen het Humboldt Forum is een spoor van koloniale geschiedenis in Berlijn. Verschillende straatnamen verwijzen naar Duitse kolonialisten die aan het hoofd stonden van een terreurbewind. Ook hier laten Initiative Schwarze Menschen in Deutschland en Berlin Postkolonial hun stem horen. Zij kregen de stad Berlijn al zo ver om een van de straatnamen te laten wijzigen in May-Ayim-Ufer. Genoemd naar de May Ayim, een dichteres, die zich aan die oever om het leven bracht. Kwesi Aikins is één van de mensen die zijn stem laat horen. Hij spreekt zich uit over de straatnamen in Berlijn.

De meningen over het veranderen van de koloniale straatnamen zijn echter verdeeld. We trokken naar deze specifieke straten om te horen wat de bewoners weten over hun geschiedenis en om te vragen of zij de straatnamen willen zien veranderen.

De parallel tussen het Duits en het Belgisch kolonialisme

In 2019 zal er een nieuw museum geopend worden in Berlijn. Dit museum, het Humboldt Forum, zal komen op dezelfde plek als waar het Berliner Stadtschloss – de residentie van de Pruisische koningen – stond, dat in 2008 werd afgebroken. De Duitse regering besloot samen met de stad Berlijn om het paleis te reconstrueren en de binnenkant in te richten als een etnografisch museum.

‘Het Humboldt Forum of het herbouwde Stadtschloss, is een ingewikkeld lokaal dossier’, zegt Arnout le Clercq, die in Berlijn woont en werkt als freelance auteur en historicus. ‘Restitutie van kunst uit Afrika is in Berlijn onlangs weer in de media gekomen.’

Het Duitse koloniale verleden is een beetje een blinde vlek, omdat Duitsland een vrij bewogen twintigste eeuw achter de rug had

Le Clercq: ‘Enerzijds is dit een resultaat van een vergelijkbare discussie in Frankrijk en Engeland. Anderzijds heb je dan de opening van het Forum waar een etnografisch museum komt. Het Duitse koloniale verleden is een beetje een blinde vlek, met name omdat Duitsland een vrij bewogen twintigste eeuw achter de rug heeft met de Eerste Wereldoorlog, het Derde Rijk, de Tweede Wereldoorlog, de Holocaust en de DDR. Hierdoor is er dus minder of weinig aandacht voor het koloniale verleden. Door het Humboldt Forum is er meer attentie gekomen voor die periode.’

‘Het Duitse kolonialisme kwam ook laat op in vergelijking met het kolonialisme bij andere landen zoals Frankrijk, Engeland en Nederland’, aldus le Clercq. ‘Ze zijn nochtans allemaal niet zo verschillend. Elke kolonisatie was wreed en erg gericht op het exploiteren en uitbuiten van de grondstoffen en de bevolking. Wanneer we spreken over het idee van restitutie mogen we zeker niet vergeten dat het ook een lastig traject is. Je kan niet zomaar stukken gaan terugsturen op een willekeurige basis. Je moet dit pragmatisch aanpakken en dat is een werk van lange adem. Het ontbreken van archieven, kennis over families en correspondentie zijn onder andere de moeilijkheden bij restitutie van kunst die tijdens de koloniale periode is verkregen.’

‘Voor historici zijn dit soort musea wel interessant om de verhalen te vertellen van de voorwerpen’, vertelt le Clercq. ‘Ze kunnen de bezoekers leren waar de stukken vandaan komen en hoe ze bij ons terecht kwamen. Deze musea zouden ook een mogelijkheid vormen om academici, kunsthistorici en curatoren uit Afrika en Azië te betrekken bij tentoonstellingen in Europa om het verhaal uit meerdere perspectieven te kunnen bekijken. Landen zoals Duitsland kunnen zo ook leren omgaan met hun eigen koloniale verleden, iets waar nu meer aandacht voor is dankzij het Humboldt Forum.’

“A new museum opens old wounds in Germany”. Zo klonk de headliner van The New York Times op 12 oktober. Een protestmars door de straten van Berlijn richting het Humboldt Forum heeft dit al bewezen. Deze mensen willen de waarheid horen over het verleden van de Duitse kolonies en vinden dat ze de koloniale rekwisieten moeten teruggeven aan de landen van herkomst. Het maakt niet uit wat de organisatoren bedoelen met het Forum. Diegenen die kennis hebben van het verleden zullen het museum altijd associëren met het bloedvergieten van de koloniale periode.

Bij de start van het Humboldt Forum project, beginnen de inwoners van Berlijn zich ook vragen te stellen. De geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en de bijhorende nazihistoriek worden zo goed als mogelijk uit de doeken gedaan. Duitsland is aan de andere kant nog lang niet zo ver in het uitweiden over haar koloniale geschiedenis. Daar zal nu hoogstwaarschijnlijk verandering in moeten komen nu de rekwisieten van de kolonies tentoongesteld gaan worden. De grote vraag blijft of Duitsland de bezittingen zal moeten teruggeven aan de ex-kolonies. Hun volste recht volgens sommige betogers.

Ook in België is er controverse in verband met het koloniaal verleden. Het Africa Museum in Tervuren doet denken aan de tijd toen Congo een Belgische kolonie was. De collectie is namelijk voor een groot deel verworven uit die tijd en uit de periode dat Congo privébezit was van de Belgische koning Leopold II. Het museum brengt ons terug naar de tijd waarin - onder het bewind van de vroegere koning van België - miljoenen mensen om het leven kwamen door uitbuiting en onderdrukking. Met name wegens de slavernij en dwangarbeid in de rubberteelt. Dit is een pijnpunt in onze geschiedenis dat we niet willen herbeleven. Vooral de echte menselijke resten uit het museum zorgen voor veel publieke discussie. Guido Gryseels, de directeur van het Africa Museum, staat echter wel open voor de vraag om kunst uit Congo terug te geven. Hij maakt daarbij wel het onderscheid tussen voorwerpen die effectief gestolen zijn en stukken die gewoon afkomstig zijn uit de kolonies.

Kolonialisme en racisme zijn duidelijk nog prominent aanwezig. Niet enkel in Berlijn, maar in heel Duitsland. Tahir Della, een bestuurslid van Initiative Schwarze Menschen in Deutschland en een expert in dekolonialisme, vertelt hoe dat kolonialisme en racisme nog ingeburgerd is en hoe hij dat probeert te bestrijden.

Führerbunker: van spookhuis naar Hitlerhuis

Naast het Humboldt paleis is ook een gedeelte van de Führerbunker herbouwd. De achterliggende betekenis van dit gebouw moeten we u niet volledig uitleggen. Toch is het oprichter Wieland Giebel gelukt om een replica van de woonkamer van Hitler in het hartje van Berlijn te plaatsen.

Een bunker uit de Tweede Wereldoorlog, gelegen bij het Anhalter-bahnhof in Berlijn, doet dienst als toeristenattractie en zorgt hiermee voor de nodige controverse. Een immense documentatie over Hitler en het nationaal socialisme worden hier tentoongesteld. Bezoekers kunnen gaan kijken en luisteren naar het verleden van een moderne, vooruitstrevende en beschaafde staat in de jaren ’20, die daarna te maken kreeg met brutaliteit, genocide, radicalisering en de opkomst van de nazi’s. Het is geen verrassing dat de ‘Dokumentation Führerbunker’, zoals ze de bunker soms ook graag noemen, voor veel ophef zorgt. De bovengrondse bunker is voor sommigen een doorn in het oog. Zelfs een paar jonge mensen voor wie de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog een ver-van-mijn-bed-show is, vinden het smakeloos om zo’n project op poten te zetten. Onder andere de studenten van de Dekra Hogeschool in Berlijn. Zij kijken met een kritische blik naar de Berlin Story Bunker.

Tot 2014 werd het privé-initiatief de Berlin Story Bunker, gebruikt als spookhuis. Bezoekers konden martelwerktuigen bezichtigen en als spook verklede figuren joegen hen de stuipen op het lijf. Enno Lenze, van uitgeverij Berlin Story Verlag, nam het over toen de bezoekersaantallen daalden en richtte het deels in als een museum. De uitgeverij gaf de opdracht aan de vereniging Historiale van oprichter Wieland Giebel om tentoonstellingen in het museum te organiseren.

In 2016 sloot Lenze het spookhuis definitief en kwam er de Hitler expositie voor in de plaats. Daar was toen niet iedereen gelukkig mee. In 2017 kwam er een tentoonstelling bij over ‘twaalf jaar Derde Rijk’. Vandaag de dag kunnen bezoekers naar de tentoonstelling ‘Hitler - Wie konnte es geschehen’ in de Berlin Story Bunker. Ze kunnen onder andere een replica zien van de werk- en woonkamer van Hitler. Een zithoek en een bureau met een telefoon en een beeldje van een herdershond zijn meteen herkenbaar van op oude archieffoto’s. Andere dingen, zoals een tapijtje op de vloer of een staande klok, vervolledigen het plaatje. Het zijn niet de authentieke spullen, maar alles is wel zo identiek mogelijk nagebouwd.

Wanneer de bezoekers in deze kamer aankomen, hebben ze al een rondleiding van anderhalf uur achter de rug. Waarschijnlijk wordt deze georganiseerd om te vermijden dat het lijkt alsof de bunker enkel bedoeld is voor sensatie en om het verhaal van Hitler te vertellen. De organisatie van de Berlin Story Bunker zelf meent dat het publiek erg nieuwsgierig is en dat ze dankzij de tentoonstelling nieuwe dingen kunnen bijleren over het verleden. Aan de andere kant is er de Duitse krant Die Welt die spottend zei dat het uitgangspunt moet zijn geweest: ‘kinderen, geniet ervan, maar bedenk wel dat het heel, heel erg was.’

Ook een woordvoerder van de Topographie des Terrors, een documentatiecentrum en tentoonstelling over misdaden zoals die van Gestapo en SS onder het naziregime, vindt dat de hele organisatie van de Berlin Story Bunker er enkel naar streeft om indruk te maken.

Een gevoelige snaar

Dat de Berlin Story Bunker een gevoelig thema is, lijkt de organisatie zelf ook te weten. Het lijkt er zelfs op dat ze een angst hebben om in gesprek te gaan met de media, omdat er al zoveel tegenstanders zijn van de Berlin Story Bunker. Enno Lenze, exploitant van de Berlin Story Bunker, heeft zelfs al te maken gekregen met doodsbedreigingen.

Ook Wieland Giebel kreeg zulke dreigementen al meermaals in zijn brievenbus. Hij is de curator van de bunker en oprichter van de vereniging ‘Historiale’ die de tentoonstelling ‘Hitler - Wie konnte es geschehen’ organiseert. Beiden willen ze absoluut geen commentaar geven over de Berlin Story Bunker.

Sommige inwoners van Berlijn hebben nochtans een doordachte, persoonlijke mening over de huidige tentoonstelling in de bunker. Zij beseffen dat het een donkere geschiedenis is die wordt belicht zonder dat er echt gehamerd wordt op het feit dat het een verschrikkelijke, brutale en negatieve periode was voor niet alleen Duitsland, maar voor heel de wereld. Zij vinden het een absurde manier om het verleden te herinneren. De Berlin Story Bunker is in hun ogen tactloos en de organisatie is enkel uit op geld.

Er zijn ook positieve reacties over de bunker. Enkele bezoekers of inwoners van Berlijn vinden dat er nog nooit zo een grote tentoonstelling heeft plaatsgevonden die dergelijke heldere blik geeft op het leven van Hitler

John Kantara is zo een van die inwoners die het absurd vindt. Hij is deeltijds docent journalistiek aan de Dekra Hogeschool in Berlijn en hij maakt ook politieke en wetenschappelijke documentaires. Historicus en filosoof Werner Tress kan zich aansluiten bij deze visie en ziet de organisatie enkel als mensen die op winst uit zijn met hun toeristenattractie. Het is namelijk een privé-initiatief en het heeft volgens hem niets te maken met het werk van onderzoekers en historici. Politiek activist Joshua Aikins vindt de reconstructie van de kamer van Hitler dan weer een misplaatste keuze om de geschiedenis duidelijk te maken. Allemaal hebben ze hun twijfels over de rol die de stad Berlijn gespeeld heeft bij het goedkeuren van zo’n tentoonstelling.

Er zijn echter ook positieve reacties over de bunker. Enkele bezoekers of inwoners van Berlijn vinden dat er nog nooit zo een grote tentoonstelling heeft plaatsgevonden die een dergelijke heldere blik geeft op het leven van Hitler. Er is zelfs in de Berlin Story Bunker een hele kamer gewijd aan het verhaal over hoe Adolf Hitler een nazi werd. De organisatie probeert hier aan de hand van veel onderzoek de sociale omstandigheden duidelijk te maken en de persoonlijkheid van Hitler zelf te verklaren. Zo beweren ze namelijk dat de persoonlijkheidsstructuur bepalend is om nazi te worden en ze vermelden ook factoren zoals inferioriteit, superioriteit, racisme en antisemitisme. Dit was een hele opgave en ze hebben zich vaak gebaseerd op bevindingen van verschillende historici.

Fake News

Voor reactie op deze restoraties gingen we langs bij de extreemrechtse partij AfD in Berlijn. In een mooi Pruisisch gebouw zitten de AfD-politiekers veilig opgesloten. Het gebouw is gelegen in de Niederkirchnerstraße. Tot 1951 bekend als de Prinz-Albrecht-Straße, toen de na-oorlogse regering die naam veranderde. De straatnaam had een te grote Nazi-Duitslandconnotatie. Tijdens de tweede wereldoorlog lag in deze straat het Reichssicherheitshauptamt of RSHA. Dit was een overkoepelende ‘veiligheidsdienst’ onder leiding van Heinrich Himmler, één van de rechterhanden van Adolf Hitler. Ook het hoofdkwartier van de Gestapo en andere veiligheidsdiensten lagen hier. Tegenwoordig staan de Niederkirchnerstraße en de aanliggende straten bekend voor de “Topografie van Terreur”. Het is een museum dat ook op straat verschillende stukken heeft staan.

In de straat die zoveel geschiedenis met zich meedraagt, huist dus ook het hoofdkwartier van het AfD in Duitsland. Wanneer je de drie meter hoge deuren voorbij bent, staan er meteen drie veiligheidsagenten klaar om een luchthaven waardige veiligheidscontrole uit te voeren. ‘Al je spullen moeten door de X-ray en jij mag ook door de metaaldetector,’ maakt de bewaker me onmiddellijk duidelijk. Waarschijnlijk liggen de veiligheidsmaatregelen zo hoog door het stijgende aantal aanvallen op AfD-politici. Op 8 januari dit jaar werd AfD-parlementslid Frank Magnitz nog het ziekenhuis ingeslagen. Daarna mocht hij op audiëntie bij Georg Pazderski, voorzitter van AfD Berlijn. Na de eerste vraag over het Humboldt Forum en de Führerbunker was het net of ik Donald Trump hoorde. “Fake News” bleek het enige antwoord dat de hoogwaardigheidsbekleders van het AfD te zeggen hadden. ‘Die twee gebouwen bestaan niet’, zegt AfD-voorzitter van Berlijn, Georg Pazderski. De restoraties van de twee controversiële gebouwen in het hartje van Berlijn is dus aan hem voorbijgegaan.

Mars van verandering

Vorig jaar in oktober kwam bijna 250.000 mensen op straat om te betogen tegen extreemrechtse politiek onder leiding van de beweging Unteilbar oftewel Ondeelbaar. Eén van de betogers en organisatoren is Werner Tress. Hij is professor bij de Humboldt en Potsdam universiteit en hij is gespecialiseerd in Joods-Europese studies. Op de plek waar vorig jaar de grote mars begon, het Alexanderplatz, vertelde hij over zijn strijd tegen extreemrechts en zijn mening over het Humboldt Forum.

Zowel het Humboldt Forum als de Führerbunker zijn controversiële gebouwen. Groeperingen als “Initiative Schwarze Menschen in Deutschland” en “Berlin Postkolonial” laten weten dat ze tegen de heropbouw zijn. Maar is dat zo voor de gemiddelde “Berliner”? Wat is voor de gewone mens in Berlijn het grootste probleem?