“‘De fragiele Turkse economie’

In 2001 werd de Turkse economie getroffen door een zware crisis. De toenmalige regering van premier Bülent Ecevit bracht de gerenommeerde econoom Kemal Dervis in stelling om Turkije daaruit te trekken.

Met Amerikaanse steun wist Dervis het IMF en de Wereldbank te overtuigen een extra lening van tien miljard dollar toe te kennen. Daarnaast werd een programma overeengekomen met het IMF waarbinnen het terugbrengen van het begrotingstekort door privatisering van staatsbedrijven een van de centrale punten was.

AKP en gloeiend geld

Bij de verkiezingen van 2002 behaalde de AKP veel winst, zo veel dat ze zelfstandig een regering kon vormen. Een politieke aardverschuiving, want geen islamitisch georiënteerde partij maakte dat succes eerder mee in Turkije.

De AKP borduurde voort op het economiebeleid van de voorgaande regering en verbond daar een nadrukkelijk prowesterse en pro-Europese koers aan. Het vooruitzicht van Turks EU-lidmaatschap bracht veel investeerders in de verleiding om hun geld in het land onder te brengen.

Bovendien viel de opkomst van de AKP samen met ontwikkelingen in de wereldeconomie die veel kortetermijninvesteringen (hot money) naar opkomende economieën deden vloeien.

‘Het tekort op de handelsbalans bleef een chronisch probleem, zolang dat gat gevuld kon worden met hot money was er geen probleem’

Deze combinatie deed de Turkse economie snel groeien, al viel een aantal kwetsbaarheden daar niet door weg, met name het tekort op de handelsbalans bleef een chronisch probleem van de Turkse economie. Zolang dat gat gevuld kon worden met hot money was er echter geen probleem.

De financiële crisis maakte een einde aan de groei, maar niet voor lang. Tijdens deze shock plukte de Turkse economie de vruchten van de regulering van het bankwezen waartoe werd besloten na de crisis van 2001. Die werd mede veroorzaakt door wildgroei van de door banken verstrekte kredieten.

Door de regulering leed de Turkse economie relatief weinig onder de financiële crisis, waardoor de groei snel weer op gang kwam, met als hoogtepunt 2011, toen de groei van de economie in het eerste kwartaal van het jaar 11,7 procent bedroeg.

De groei kende echter een keerzijde, omdat die sterk gebaseerd was op de binnenlandse vraag. Al in de eerste jaren waarin de partij regeerde, werd de groei gestimuleerd door lenen aantrekkelijk te maken. Daardoor is de collectieve schuld van de Turken dan ook sterk toegenomen in de afgelopen vijftien jaar. Het is met andere woorden voor een groot deel groei op krediet.

Herr Herrner (CC BY-NC 2.0)​

Gezipark en de devaluatie van de Turkse lira

De kentering volgde in 2013, toen de Amerikaanse federale bank (Fed) besloot de monetaire expansie af te bouwen. Het waardeverlies van de Turkse Lira dat daar het gevolg van was, viel nagenoeg samen met de harde onderdrukking van een protest tegen de afbraak van het Gezipark in Istanbul.

De wereld zag plots een heel andere zijde van AKP. De reputatie van strijder voor mensenrechten die de regeringspartij in de eerste jaren had opgebouwd, maakte plaats voor die van een brute onderdrukker. Bovendien maakte het westen kennis met de paranoïde mindset van de AKP.

‘Aanklagers in dienst van Gülen onthulden een corruptieschandaal rond de AKP, waardoor een sluimerend conflict gedurende 2014 in totaal ontaardde’

Recep Tayyip Erdoğan maakte toen, in zijn toenmalige hoedanigheid van premier, samenzweringstheorieën wereldkundig over een ‘rentelobby’ en buitenlandse machten die het Geziparkprotest hadden geënsceneerd om de lira te laten devalueren.

2013 was het begin van een tot op heden voortgaande periode waarin Turkije in fasen politiek instabieler werd en de twijfels onder buitenlandse investeerders als gevolg toenamen.

De stroom buitenlands kapitaal bleef substantieel, wat mede kwam door monetaire expansie in Europa, maar bereikte niet meer het eerdere niveau.

De politieke instabiliteit verhevigde eind 2013 verder toen een definitief einde kwam aan de samenwerking van de AKP met de beweging rond imam Fethullah Gülen. Aanklagers in dienst van Gülen onthulden een corruptieschandaal rond de AKP, waardoor een sluimerend conflict gedurende 2014 in een totale oorlog ontaardde. Onder deze omstandigheden werd Erdogan in augustus van dat jaar president.

Geweld en geld

Een jaar later kwam een einde aan een wapenstilstand met de Koerdische PKK. De AKP hoopte dat een vredesproces met de PKK tot steun van de pro-Koerdische Democratische Volkspartij (HDP) voor het door Erdogan begeerde presidentieel systeem zou leiden.

HDP-leider Selahattin Demirtas weigerde dat echter omdat hij een superpresidentschap voor Erdogan als antidemocratisch beoordeelde. Voor Demirtas was een oplossing van het Koerdische probleem alleen mogelijk binnen een democratische context.

Erdogan maakte daarop een einde aan het vredesproces, waarna het niet lang duurde eer de PKK weer aanslagen pleegde. Door opstanden van Koerdische jongeren, operaties van de Turkse strijdkrachten in de Koerdische gebieden en aanslagen van IS maakte Turkije zo een periode van veel politiek geweld mee, met toenemende twijfels onder buitenlandse investeerders als gevolg.

‘Rusland kondigde een economische boycot af nadat een Russisch gevechtsvliegtuig in november 2015 kort het Turkse luchtruim had geschonden en door de Turkse luchtmacht werd neergehaald’

Naast het interne politieke tumult, werden de zorgen over de Turkse economie geaccentueerd door regionale spanningen. Zo zag Turkije de export naar Libië, Irak en Syrië fors teruglopen.

Daarnaast kondigde Rusland een economische boycot af nadat een Russisch gevechtsvliegtuig in november 2015 kort het Turkse luchtruim had geschonden en door de Turkse luchtmacht werd neergehaald. De Turkse economie riep zo miljarden mis, ook omdat het toerisme uit Rusland nagenoeg stil kwam te liggen.

Nadat het conflict was bijgelegd, hief Moskou de boycot geleidelijk op en herstelde ook het toerisme uit Rusland zich weer voor een deel. Toch bleef de toerismesector het moeilijk hebben, want westerse toeristen bleven eveneens weg, zij het uit vrees voor aanslagen, maar ook als gevolg van diplomatieke conflicten tussen Ankara en westerse landen.

Later kwam het toerisme uit West-Europa weer enigszins op gang, maar vooral Duitsers bleven Turkije massaal mijden. Een zware aderlating, want voordien was Duitsland het belangrijkste land voor de Turkse toerismesector.

Ondertussen besloot de Fed om de Amerikaanse rente in stappen te verhogen. Alleen het vooruitzicht al deed de stroom buitenlands kapitaal naar opkomende economieën teruglopen. Samen met het gekrompen toerisme en de naar teruggelopen export, nam de druk op de handelsbalans van Turkije toe.

Gilbert Sopakuwa (CC BY-NC-ND 2.0)​

Spectaculaire couppoging en economische groei

Zo werd het 15 juni 2016, de dag waarop een groep militairen tevergeefs probeerde de macht te grijpen. Erdogan noemde het een ‘godsgeschenk’. De dramatische gebeurtenis kwam hem dan ook goed uit.

Deze gebeurtenis bood hem de gelegenheid om rigoureus met tegenstanders af te rekenen. Hij rekent niet alleen af met de volgelingen van Gülen die hij voor de couppoging verantwoordelijk acht, maar ook met critici die daar niets mee te maken hadden.

Van vakbonden, journalisten en academici, tot mensenrechtenactivisten en politici van de oppositie, allen moeten ze eraan geloven.

Veel minder beviel de AKP de krimp van de economie van 1,3 procent volgend op de schok van de couppoging. De regeringspartij wilde oproepen tot een referendum over de invoering presidentieel systeem en wist dat ongunstige cijfers over de economie zich slecht laten combineren met een stembusgang. De groei moest dus omhoog, desnoods met onorthodoxe middelen.

De AKP reageerde met een pakket maatregelen op de krimp na de couppoging. Allereerst werd de berekening gewijzigd waarmee het groeicijfer wordt vastgesteld.

‘Economen vroegen zich af hoe het mogelijk was dat de groei zo snel toenam, terwijl de werkloosheid bleef groeien’

Het gevolg was dat de bevolking plotseling een stuk rijker leek, terwijl in de praktijk niemand daar iets van merkte. Daarnaast werd de bevolking aangezet om zich nog verder in de schulden te steken. Voor ondernemingen kwam er een speciaal kredietfonds.

Verder werd een vermogensfonds in het leven geroepen, waarin staatsbelangen in ondernemingen als Turkish Airlines werden ondergebracht. Met dit fonds konden leningen worden aangetrokken, wat hard nodig was voor de groeiende investeringen van de overheid om de economie een impuls te geven.

Het resultaat van deze maatregelen was dat de economische groei in de eerste drie maanden van 2017 een wonderbaarlijk herstel meemaakte naar drie procent, waarbij over het gehele jaar wordt zelfs met vijf procent rekening wordt gehouden.

Het herstel leidde tot gefronste wenkbrauwen bij economen. Zij vroegen zich af hoe het mogelijk was dat de groei zo snel toenam, terwijl de werkloosheid niet daalde. Die bleef zelfs groeien, waarbij vooral de jeugdwerkloosheid van bijna 25 procent angstaanjagend is.

Door de nadruk op groei werd de bestrijding van inflatie van secundair belang. Vooral de voedselprijzen stegen de laatste jaren sterk. Deze last rust vooral op de schouders van de armste bevolkingsgroepen, omdat die een groter deel van het inkomen aan voedsel uitgeven. De armoede neemt dan ook niet alleen toe door groeiende werkloosheid, maar vooral ook door inflatie.

Begrotingstekort

Een ander gevolg was het gat dat de overheidsbegroting, die jarenlang keurig op orde was, begon te vertonen. Vooralsnog is dat tekort controleerbaar, maar het dreigt groter te worden door de garanties die de regering biedt aan bouwondernemers die betrokken zijn bij megaprojecten, zoals bij de aanleg van bruggen en tunnels.

‘Het is goed mogelijk dat de megaluchthaven van Istanbul na voltooiing voorlopig maar voor een deel gebruikt zal worden, wat de schatkist een vermogen zal kosten’

Die infrastructuur blijkt na voltooiing minder intensief gebruikt te worden dan vooraf werd berekend, wat mede komt door de hoge tolkosten. Daardoor valt de opbrengst tegen en moet de regering grote bedragen aan garanties afdragen.

Volgens een rapport van de Turkse centrale bank, dat in november 2016 verscheen, kunnen deze garanties nog decennialang druk op de begroting kunnen uitoefenen.

Met het oog op deze druk lijkt de nieuwe luchthaven die momenteel in Istanbul wordt aangelegd een overambitieuze onderneming. In de plannen werd uitgegaan van meer reizigers naar Turkije, terwijl alleen het teruglopende toerisme al leert dat het aantal toeristen, alleszins in de nabije toekomst, wellicht zal verminderen.

Het is goed mogelijk dat de megaluchthaven van Istanbul na voltooiing voorlopig maar voor een deel gebruikt zal worden, wat de schatkist een vermogen zal kosten.

Trump en Turkije

Naast het begrotingstekort blijft er het probleem van het tekort op de handelsbalans, al leverde de eerste helft van dit jaar wat dat betreft een meevaller op in de persoon van de Amerikaanse president Donald Trump.

‘Gülen zit nog steeds veilig in Pennsylvania en de samenwerking van de Amerikanen met de YPG werd dit jaar intensiever dan voorheen’

De verwachtingen bij de AKP over hem waren hooggespannen. Er werd aangenomen dat hij Fethullah Gülen zou uitleveren en dat hij een einde zou maken aan de samenwerking van het Pentagon met de YPG, de door Ankara gehate militaire vleugel van de Koerdisch georiënteerde Democratische Eenheidspartij (PYD) in Syrië.

Daar kwam niets van terecht, want Gülen zit nog steeds veilig in Pennsylvania en de samenwerking van de Amerikanen met de YPG werd dit jaar intensiever dan voorheen.

Toch bood Trump de AKP een groot voordeel. Gedreven door wantrouwen ten aanzien van Trumps economiebeleid besloot de Fed namelijk het aantal stappen waarin de rente in de VS dit jaar verhoogd zou worden van vier naar (waarschijnlijk) twee terug te brengen.

Daardoor kwam weer meer hot money naar opkomende economieën, wat in Turkije erg welkom is om het tekort op de handelsbalans te dichten. Het valt echter niet uit te sluiten dat de hot money kraan weer voor een deel dicht gaat bij een volgende renteverhoging in de VS.

Qatar/Duitsland

Rasande Tyskar CC BY-NC 2.0​

De crisis rond Qatar stimuleert de Turkse economie zeker niet. De AKP koos partij voor Qatar, wat in Saoedi-Arabië, de Verenigde Arabische Emiraten en Bahrein niet werd geapprecieerd. De afzet van Turkse producten naar die landen nam de laatste maanden af in een mate waarvoor de toegenomen export naar Qatar niet kan compenseren.

Een erg recente ontwikkeling is de escalatie van het conflict met Duitsland. Nadat eerder al twee Duitse journalisten waren gearresteerd in Turkije werd met de arrestatie van een Duitse mensenrechtenwerker de grens bereikt voor de Duitse regering. Naar verluidt stelde Turkije voor om de arrestanten vrij te laten in ruil voor de uitlevering van Turken die in Duitsland politiek asiel hebben aangevraagd.

De Duitse regering wilde echter niet aan deze ‘smerige deal’ meewerken en zag het als bevestiging dat landgenoten door Turkije in gijzeling worden gehouden. Onder deze omstandigheden besloot Duitsland de opstelling ten aanzien van Ankara aanmerkelijk te verharden.

‘Duitsland wil de andere EU-landen overtuigen een einde te maken aan de subsidies voor Ankara in het kader van het EU toetredingsproces’

Berlijn verscherpte het reisadvies, waardoor de weinige Duitse toeristen die nog naar Turkije willen komen, nu waarschijnlijk ook voor een andere bestemming zullen kiezen.

Daarnaast wil Duitsland de andere EU-landen overtuigen om een einde te maken aan de subsidies voor Ankara in het kader van het EU toetredingsproces.

Zelfs de uitbreiding van de douane-unie, die zeer lucratief is voor Turkse exporteurs, staat nu ter discussie als het aan Duitsland ligt.

Duitse ondernemingen wordt geadviseerd om zich nader te beraden over investeringen in Turkije. In dat kader werd een heroverweging aangekondigd over Hermes, het Duitse garantiefonds voor investeringen in Turkije. Hiermee reageerde Duitsland op Turkse beschuldigingen over de betrokkenheid van Duitse ondernemingen bij de couppoging.

Daardoor zouden die niet langer zeker van hun geld zijn in Turkije. Dit is geen onterechte veronderstelling, veel buitenlandse investeerders twijfelen al langer door het verval van de Turkse rechtsstaat.

Erdogan

R4BIA.com (cc: 0)​

Boycot nefast voor beide partijen

Kortom, Duitsland wil Turkije tegemoet treden en gaat economische middelen daarbij niet uit de weg. Op het moment van schrijven is het nog te vroeg om te bepalen in hoeverre Duitsland daad bij woord zal voegen. Het hoeft dan ook zeker niet op een volledige economische boycot uit te draaien.

‘Deze positieve factoren dragen er al langer zorg voor dat de Turkse economie steeds het hoofd boven water heeft weten te houden’

Komt het echter zo ver, dan zou dat desastreuze gevolgen voor Turkije hebben. De gevolgen van de Russische sancties van begin vorig jaar zouden er weinig bij voorstellen. Duitsland is immers het belangrijkste afzetgebied voor Turkse producten.

De Duitse economie zou ook onder een boycot lijden, maar lang niet zo sterk als die van Turkije. We hebben het per slot van rekening over de vierde economie in de wereld tegen nummer zeventien. Er bestaat daardoor geen twijfel over wie de langste adem heeft. De enige stok die Turkije achter de deur heeft, is het openen van de grenzen naar Europa voor Syrische vluchtelingen.

Los van de eventuele economische gevolgen van het conflict met Duitsland kan samenvattend gesteld worden dat de Turkse economie sowieso veel kwetsbare kanten kent. Daar staan echter veel pluspunten tegenover.

Turkije blijft in geografisch opzicht gunstig gelegen, wat een onmiskenbaar voordeel is. Bovendien zijn verschillende geledingen van de economie zonder meer gezond. Deze positieve factoren dragen er al langer zorg voor dat de Turkse economie ondanks de minpunten steeds het hoofd boven water heeft weten te houden.