“‘De mentale muur staat op instorten’

© Birgit Tureluren

De Mauer im Kopf brokkelt af. Dertig jaar: zolang heeft het geduurd om na de fysieke barrière ook komaf te maken met de mentale muur in de hoofden van de Berlijners. “Berlijn was het laboratorium van de eenheid en het experiment was een succes.”

‘De Duitse eenheid is een historisch succesverhaal’, vindt Stefan Wolle (68), Duitse historicus en DDR know it all. Hij bracht veertig levensjaren door in Oost-Duitsland. ‘Berlijn heeft zich omgevormd tot een internationale, levendige, tolerante, jonge en optimistische stad. Dat klinkt als een slogan uit een toeristische infobrochure, maar het is de realiteit.’

Toch betekende de val van de Berlijnse Muur in mentaal opzicht niet meteen het einde van de Duitse deling. De psychische kloof tussen Oost- en West-Duitsland bleef jarenlang voortbestaan. Terwijl de Ossies zich tweederangsburgers voelden en hunkerden naar het socialisme, scholden de Wessies hen uit voor huilbalken. De twee bevolkingsgroepen waren allesbehalve verenigd. Nergens voelde je die zogenaamde Mauer im Kopf zo hard als in de Duitse hoofdstad Berlijn, de stad die was verdeeld door een muur van 168 km.

Die grens in de hoofden van de Berlijners is sinds kort sterk vervaagd. ‘De vooroordelen tegenover elkaar zijn de laatste jaren afgezwakt en nog amper voelbaar’, zegt Thomas Petersen (50), communicatiewetenschapper aan het Institut für Demoskopie Allensbach. ‘Beide gebieden zijn altijd vastbesloten geweest om voor eenheid te zorgen. Bij de oudere generatie merk je soms nog verschillen tussen Oost en West, maar bij de jongeren speelt dat niet.’

Na 30 jaar staat de Mauer im Kopf eindelijk op instorten.

Huilerig en hoogdravend

‘Ik geloof je niet, dat is onmogelijk’, schreeuwde Jana Goede (55) op 9 november 1989. De vrouw uit Oost-Berlijn dacht dat haar medebewoners haar iets wilden wijsmaken toen ze zeiden dat de betonnen scheidingswand met West-Berlijn er niet meer was. Volgens historica aan Lena Lerch Tränenpalast waren de verschillen tussen de twee gebieden dan ook enorm groot, ondanks dat ze nog op geen 100 meter van elkaar lagen. De gevolgen van de scheiding zijn volgens Lerch niet onbelangrijk en kunnen een les zijn voor huidige machthebbers.

Jana Goede (55) beleefde de val van de Berlijnse Muur op haar eigen manier. Bekijk hier de video over haar ervaring:

Na een korte periode van euforie kwam de waarheid aan het licht. Praktische aspecten, zoals het openbaar vervoer samenbrengen, bleken kinderspel. Maar de psychische wand omverwerpen was lastiger dan verwacht. Geestelijk en sociaal-economisch bleven Oost- en West-Duitsland twee verschillende werelden. En dat botste.

‘De Oost-Berlijners vonden de mensen uit West arrogant, cultuurloos en hoogdravend.’

‘In de jaren ’90 hadden zowel de Ossies als de Wessies een stereotiep beeld over elkaar’, vertelt Petersen (50). ‘De voormalige Oost-Berlijners vonden de mensen uit West arrogant, cultuurloos en hoogdravend. Zij noemden de Ossies dan weer huilerig en brutaal.’

‘De laatste jaren zijn die vooroordelen zo goed als uitgestorven’, zegt Petersen. ‘Ondertussen leeft het begrip enkel nog bij een deel van de oude bewoners, tussen de 50 en de 70 jaar in het bijzonder.’ Daar zijn ook de Ossies van overtuigd. In het knusse Galerie-Cafe Emma T. in het district Weißensee ontmoeten we enkelen van hen. We vroegen aan hen of Berlijn dertig jaar later ondertussen één is geworden. De meningen blijken verdeeld, maar toch is iedereen het er over eens dat de Mauer in Kopf nog niet helemaal verdwenen is. “De Mauer im Kopf zal pas vallen als onze generatie weg is. Bij de jeugd is er geen tegenstelling meer tussen Oost en West”, klinkt het.

Voor de Ossies is “der Mauer im Kopf” allesbehalve een onbekend begrip. Maar leeft de mentale muur nog volgens hen? Beluister het fragment om hun mening te horen:

Verloren generatie

Historicus Hanno Hochtmuth

© Birgit Tureluren

Vooral de oud-socialisten konden aanvankelijk het verleden moeilijk vergeten. De voornaamste oorzaak daarvan was de werkloosheid onder de inwoners van het voormalige Oost-Berlijn. ‘Door de hereniging verloren velen hun werk’, vertelt Hanno Hochmuth, historicus aan het Zentrum für Zeithistorische Forschung (ZZF). ‘Ook nieuwe werkplekken aanvaardden hun diploma’s vaak niet.’ Hochmuth is zelf ook een kind van de DDR. Hij ziet een duidelijk verschil tussen de generaties. De jongeren, waaronder hijzelf, wisten zich snel aan te passen. Dat was een pak moeilijker bij de oudere generatie.

‘Na de val van de Muur was ik tien jaar werkloos’, vertelt voormalige Oost-Berlijner Jana Goede (55). Daarbovenop stootte ze op onbegrip van de West-Berlijners. Ze voelden zich superieur tegenover de Ossies. Ook Doris Bewernetz (58) kan daarvan meespreken.

De val van de Berlijnse Muur was een financiële domper voor de voormalige bewoners van de DDR. Zo ook voor Jana Goede (55) en Doris Bewernetz (58). Beluister het fragment:

Het einde aan de fysieke tweedeling beloofde economische voorspoed voor het oosten. ‘De DDR was een door de staat gecontroleerde planeconomie met lage inkomens en weinig concurrentievermogen’, vertelt Petersen. ‘De Bondsrepubliek Duitsland daarentegen paste het systeem van de vrije markt toe en groeide uit tot de op twee na grootste economie ter wereld met een sterke productiviteit, een groot concurrentievermogen en een hoog inkomensniveau.’

Terwijl de jongeren een beloftevolle toekomst tegemoet gingen en de gepensioneerden weinig geldzorgen hadden, bevonden de voormalige werkende Oost-Berlijners zich in een lastig parket. In de DDR bestond er namelijk een recht op werk. Voor mensen uit het oosten vormde hun beroep een belangrijk onderdeel van hun status en het sociale leven. De afwezigheid van werkloosheid in de DDR zorgde voor ostalgie, het verlangen naar het dagelijkse leven onder het communistische regime.

Hochmuth: ‘Ze hebben nooit een eerlijke kans gekregen om een nieuwe carrière uit te bouwen. Daardoor kregen ze het gevoel dat het westen hun socialistische levensstijl niet accepteerden.’ De beloofde economische groei voor Oost-Duitsland bleef uit en het werd een achtergesteld gebied. ‘Ze voelden zich steeds meer tweederangsburgers.’

Littekens

Die nostalgie was ook voelbaar in het politieke landschap. Zelfs tot op de dag van vandaag. De resultaten van de Bondsdagverkiezingen van 2017 spreken boekdelen. Het oosten van Berlijn kleurde rood. ‘In Berlijn is de socialistische partij Die Linke, de opvolger van de SED, veel sterker dan elders in Duitsland’, merkt Joerg Forbig op, politicoloog aan het German Marshall Fund of the United States. Niet alleen extreemlinks, maar ook extreemrechts is een fenomeen in het oosten van Berlijn.

‘De laatste jaren heeft het rechts-populistisch Alternative für Deutschland (AFD) ook veel aanhang in dat gebied’, zegt historicus Hochmuth. De partij boekt vooral succes bij mensen die voorheen voor Die Linke kozen.’

Politicoloog Forbig en historicus Hochmuth bespreken hoe dat komt en welke impact de DDR heeft (gehad) op het stemgedrag van zijn voormalige bewoners. Beluister het fragment:

‘De laatste jaren zijn de ideologische verschillen tussen Oost en West veel kleiner geworden.’

‘De laatste jaren zijn de ideologische verschillen tussen Oost en West wel veel kleiner geworden en bijna volledig verdwenen in de jongere generatie’, geeft Petersen toe. ‘Bij de 50-plussers heeft het verschil in sociale systemen wel nog een invloed op het stemgedrag. Die verdwijnt ook niet zomaar. Als je altijd hebt moeten aanhoren dat markteconomie een vorm van uitbuiting is, blijf je dat geloven.’ Wanneer we aan echte Ossies vragen welke partij zij verkiezen, blijkt dat Die Linke inderdaad vertrouwd aanvoelt. Die trend is ook de Wessies niet ontgaan. Ze beseffen dat ze aan de andere kant van de wand een ander leven hebben geleid.

Waarom voelt Die Linke zo vertrouwt aan voor de Ossies en wat vinden de Wessies daarvan? Kom het te weten in dit audiofragment:

De DDR heeft dan ook voor littekens gezorgd. Niet iedereen voelde zich geborgen in het communistische regime. ‘De communistische partij de SED maakte ons allerlei leugens wijs’, zegt Goede. Daardoor heeft een groot deel van de Oost-Berlijners hun geloof in de politiek verloren. ‘Dat is vandaag de dag niet anders. De politieke partijen beloven veel, maar er komt niets van in huis.’

Toeristische attracties van verdriet

Dat de Berlijnse Muur toch nog in de gedachten zit van de oude bewoners, kan bijna niet anders. Door de toeristische trekpleisters komen ze er fysiek nog mee in aanraking. ‘Er zijn veel mooie plekken in de wereld, maar geen stad heeft zoveel geschiedenis als Berlijn’, vindt Wolle.

‘Berlijn was het middelpunt van de Koude Oorlog. Daarom is onze hoofdstad een goede plek om die herinneringen levendig te houden. Er zijn verschillende Koude Oorlogsmonumenten en musea. Naast ons DDR Museum heb je bijvoorbeeld ook het Mauermuseum en het Stasimuseum. Het is echt een landschap van herdenkingsplaatsen die elkaar aanvullen.’ Gunnar Landorff toont ons de hotspots omtrent de Muur. Hij werkt zelf als gids in het Mauermuseam aan de East Side Gallery.

Gids Gunnar Landorff kadert enkele belangrijke trekpleisters in hun historisch context. Bekijk hier de video:

Dankzij die bezienswaardigheden krijgt Berlijn dagelijks duizenden toeristen over de vloer. Allemaal willen zij een kiekje bij de Muur of een stukje ervan als aandenken voor hun amusement. Velen van hen beseffen echter niet meer wat eraan voorafging. Voor de oude bewoners zijn het niet zomaar attracties en souvenirs, maar wel recente geschiedenis waar verdriet aankleeft.

Enkele voormalige Ossies zijn het verleden nog niet vergeten. Zij hebben elk een eigen visie over hun stukjes geschiedenis die nu als toeristische attracties dienen. Beluister hier het fragment:

Verschillend, maar verenigd

Ondanks hun verschillende achtergrond, hebben de Ossies en de Wessies de strijdbijl na 30 jaar begraven. Ze hebben zich eindelijk verenigd. ‘De grens tussen het oosten en het westen vervaagd en de vooroordelen slinken’, zegt Wolle. Dat vindt hij ook niet meer dan normaal. ‘Niemand hoeft zich minderwaardig te voelen, ook al woonde hij vroeger in de DDR.’

Maar de geschiedenis heeft hen getekend en de herinneringen blijven. ‘Ik ben me er altijd van bewust of ik in het oosten of het westen ben’, bekent Wolle. ‘Het oosten zit voor mij boordevol verhalen. Bijna elke straat associeer ik met een ervaring uit de Koude Oorlog. In het westen ken ik ondertussen mijn weg, maar het blijft voor mij toch onontgonnen gebied.’

‘Het verleden heeft hen gevormd als persoon. Sommige gebruiken zullen ze niet afleren’, zegt Hochmuth. Hochtmuth haalt als voorbeeld de krantenmarkt in Berlijn. ‘De verkoopcijfers van Der Tagesspiegel liggen in het westen veel hoger, terwijl de Ossies eerder de Berliner Zeitung lezen. Nochtans verschilt de inhoud nauwelijks. Het is gewoon een kwestie van oude gewoontes.’

Marionetten van de staat

Thomas Mascher getuigt hoe het was voor hem om in Oost-Berlijn te leven. Bekijk hier de video:

‘Ik heb niet graag geleefd in Oost-Berlijn’, vertelt Thomas Mascher (58), uitbater van Galerie-Cafe Emma T. in het Berlijnse stadsdeel Weißensee. Na de val heeft er in zijn hoofd nooit een scheiding bestaan.

Mascher heeft allesbehalve heimwee naar het DDR-tijdperk. ‘Werk, kinderopvang en zelfs eten: alles werd voor ons geregeld. We waren marionetten van de staat.’ Hij leefde in Schöneweide, een Oost-Berlijns industriegebied. Elke dag werd hij omringd door de rook van de fabrieken, maar ook door de Berlijnse Muur, een bouwwerk van beton dat veel leed heeft veroorzaakt. De Muur was voor hem als een gevangenis. ‘Ik kon niet naar buiten met mijn zoon, omdat de ongezonde rook overal hing.’

Naast zijn werk als landbouwer, was hij in 1986 verplicht 18 maanden lang in wapenloze dienst bij de Ost-Armee. ‘Ik had geen keuze, het was dat of mijn tijd doorbrengen achter de tralies.’ Mascher heeft dan ook nauwelijks positieve herinneringen aan zijn legerdienst. ‘De arbeid die ik moest verrichten was mensonwaardig en heel zwaar. Ik was ver van huis, waardoor ik mijn vrouw en zoon nauwelijks zag.”

Mascher heeft geen heimwee naar het alledaagse leven in de DDR. Hij is een uitzondering op de regel. Mascher snakte naar een vreedzame afbouw van het socialisme. ‘Vluchten naar het westen zou niets oplossen. Ik wou verandering. Ik was een vriend van de staat.’ Tijdens zijn dienst ontmoette hij andere dissidenten. ‘Ik was niet alleen in de oppositie. Een heleboel mensen waren tegen de scheiding tussen Oost- en West-Berlijn na de Tweede Wereldoorlog. Het was alleen moeilijk om hen te vinden.’

‘Mensen zeggen vaak: het oosten had het manifest en het westen had het kapitaal. Zo was het ook. In een dictatuur raakt een mens verstard. De onderscheiden tijdens de Koude Oorlog in Berlijn waren enorm. Vooral op vlak van politiek. West-Berlijners kregen alle ruimte om zich te ontwikkelen dankzij hun democratische systeem.’

‘We zijn geen DDR- en BRD-burgers meer, maar gewoon Berliners’

Ook na de val stootte de Ossies nog op onrechtvaardigheid. Mascher: ‘Ik had het geluk om meteen een job te vinden, maar ik ben in de minderheid. Veel voormalige Oost-Berlijners kampten met een depressie.’ Waarop de Oost-Berlijnse Jana Goede (55) reageert dat ze 10 jaar lang zonder werk zat.

Ondanks alles blijft Mascher optimistisch. Hij kijkt liever naar wat de Ossies en de Wessies verenigd. ‘Zo brachten onze muziek, de cultuur en de geschiedenis ons terug bij elkaar. Nu heb ik overal vrienden.’

‘Door met Wessies te praten, leer je elkaar begrijpen en verdwijnen de vooroordelen als sneeuw voor de zon. Dat is wat het doorbreken van de Mauer im Kopf voor mij betekend. Sommige mensen hebben nog een betonnen wand in hun hoofd, maar ik in elk geval niet. We zijn geen DDR- en BRD-burgers meer, maar gewoon Berliners.’

Door Emily Nees, Birgit Tureluren, Laura Michielsen

Derdejaarsstudenten Journalistiek aan hogeschool PXL in Hasselt trokken in het kader van hun opleiding naar Berlijn. Dertig jaar na de val van de Berlijnse Muur zochten en vonden ze boeiende verhalen over armoede, gentrificatie, Koude Oorlog, nationalisme en vluchtelingen. Het resultaat van hun speurtocht bundelden zij in multimediale longreads.