“‘Eindelijk een zwarte zeemeermin, superheldin, dwergenkoningin’

De uitbarsting van verontwaardiging over de nieuwe kleine zeemeermin is geen geïsoleerd gegeven in de VS, weet Wereldblogger Jep Stockmans.

Cecily Muircastle / Zen Child Designs and Brine (CC BY-SA 2.0)

Dat een zwarte actrice de rol van de kleine zeemeermin speelt in de aankomende herfilming van die Disney-klassieker, lokt grote controverse uit in de Verenigde Staten. MO*Wereldblogger Jep Stockmans woont er al jaren en ziet de discussie over racisme weer opflakkeren. Waarom is het toch zo controversieel dat mensen van kleur bepaalde rollen spelen?, vraagt hij zich af. En hoe zit het met dat debat in België?

In de Verenigde Staten is er een debat aan de gang dat niemand onberoerd laat. Het gaat namelijk over de aanwezigheid van een person van kleur in populaire media en meer specifiek in een nieuwe versie van de Disney-animatiefilm De Kleine Zeemeermin.

In de recente aankondiging van deze film, die uitkomt in 2023, is een Afro-Amerikaanse vrouw te zien in de hoofdrol van Ariel (gespeeld door Halle Bailey). Die nieuwigheid lokte een sterke reactie uit in de Verenigde Staten.

Het verzet tegen deze keuze wordt uitgedrukt met uitspraken als: ‘Met een zwart meisje als Ariel blijft men niet trouw aan de originele intenties van de auteur’, ‘Het personage was oorspronkelijk wit’ of ‘Het is de woke agenda die weer toeslaat in Hollywood.’

De uitbarsting van verontwaardiging rond de kleine zeemeermin is geen geïsoleerd gegeven in de VS.

Wat de meeste mensen die zich tegen de zwarte zeemeermin verzetten niet weten, is dat de auteur van het boek, Hans Christian Andersen, een homoseksuele man was die zich nooit geout heeft. Hij schreef het verhaal over zijn eigen verborgen verlangens. Over hoe zijn identiteit hem deed voelen alsof hij van een andere planeet kwam - of van een onderwaterwereld.

Het oorspronkelijke verhaal vond bovendien plaats ‘ver weg in de oceaan’. Niet ergens aan de Europese kustlijn dus, waar zogenaamd enkel witte zeemeerminnen zouden leven.

Correctheid in fictie

De uitbarsting van verontwaardiging over de nieuwe kleine zeemeermin is geen geïsoleerd gegeven in de VS. Als er een viking of edelman met Afrikaanse roots op het scherm komt, hoor je mensen bijvoorbeeld zeggen: ‘Dat is historisch niet correct.’ En zoals in het geval van De kleine zeemeermin gaat het dan vaak niet eens over een historische serie of film, maar over een fictief verhaal.

Is het toeval dat enkel de huidskleur van een specifiek personage problematisch is, terwijl de verdere historische onjuistheid van eenzelfde serie of film doelmatig genegeerd wordt? Mogen in series over de Europese geschiedenis alleen maar witte mensen aan bod komen? Er waren doorheen de geschiedenis zeker mensen met een andere dan witte huidskleur in Europa.

Er kwam recent gelijkaardige commentaar op The Rings of Power, een spin-off van de populaire films van Lord of the Rings. Ook daarvoor werden mensen van kleur gecast, en sommige kijkers vonden dat niet kunnen voor een verhaal dat zich afspeelt in Tolkiens fictieve continent Midden-Aarde.

Dezelfde reacties op de Afro-Amerikaanse hoofdpersonages in de kostuumserie Bridgerton op Netflix - dat het verder allesbehalve nauw nam met historische accuraatheid - en bij speculaties of de nieuwe Batman mogelijk zwart zou zijn.

Het heropflakkeren van het debat over sociale gelijkheid in de Verenigde Staten in relatie tot de nieuwe liveactionfilm van De kleine zeemeermin is zo een onderdeel van een veel groter debat over wokeness en Hollywood.

Wat is woke in de VS?

Er is al veel inkt gevloeid over die term, woke. Maar wat betekent ‘woke’ vandaag hier in de VS? Vooral vanuit conservatieve hoek wordt het woord vaak gebruikt om de politieke correctheid aan te klagen die het publieke discours meer en meer overheerst.

Het is een debat dat zich over verschillende aspecten van de maatschappij buigt. Zo is er bijvoordbeeld in Florida in april een ‘Stop Woke Act’ goedgekeurd: een wet tegen het onderwijzen van de Afrikaans-Amerikaanse geschiedenis in Florida en van de critical race theory, die onderzoekt hoe instellingen racisme in stand houden.

Niet-witte acteurs zijn historisch sterk gemarginaliseerd, zowel op het scherm als in de prijzen voor hun prestaties, zoals de Oscars.

Hoewel de term ‘woke’ oorspronkelijk exclusief in Afro Amerikaans gezelschap werd gebruikt, om erop te wijzen dat men een oog moet houden op racisme, is het nu een term die voornamelijk door conservatieven gebruikt wordt om uit te halen naar een steeds belangrijkere politieke correctheid.

Vanuit die hoek komt de kritiek op de groeiende diversiteit op het scherm. Een centraal argument daarbij is de zogenaamde gedwongen diversiteit. ‘Men is niet gefocust op realistische vertegenwoordiging, maar wel op het voortbrengen van een woke ideologie’, wordt gesteld.

Historische vertegenwoordiging in Hollywood

Amerika is een zeer divers land waar veel verschillende minderheden leven in grote aantallen. Helaas word hun aanwezigheid, historische rol, en hedendaagse relevantie vaak ontkend of genegeerd.

Dat is niet anders op het grote scherm. Niet-witte acteurs zijn historisch sterk gemarginaliseerd, zowel op het scherm alsook in de prijzen voor hun prestaties, zoals de Oscars.

Een groot deel van de Amerikaanse bevolking (en de wereldbevolking) is niet wit en kijkt al decennia naar witte Hollywoodhelden en -heldinnen. Zij krijgen zelden een gezicht zoals het hunne te zien. Impliciet leren ze zo al van zeer jongs af aan dat enkel witte mensen superkrachten hebben, rijk of succesvol zijn en relevant zijn in de geschiedenis van de mensheid.

Het is niet ongezien om een witte acteur een persoon van kleur te zien spelen. Jake Gyllenhaal was de Prince of Persia, Elizabeth Taylor speelde Cleopatra.

Voor elke persoon die op zijn tenen getrapt is omwille van een zwarte Ariel, is er een jongen of meisje dat zich eindelijk meer vertegenwoordigd ziet in de populaire Amerikaanse media. Zij kunnen zich eindelijk spiegelen aan het hoofdpersonage of de held, in plaats van aan de sidekick of de slechterik. Dat werd hoog tijd, lijkt me.

Ondanks het grote verzet van witte mensen tegen de “woke” ideologie die deze castingkeuzes zogezegd beïnvloedt, is er een hele goede reden om meer films te maken waarin niet-witte acteurs deze rollen invullen. Het pakt namelijk ook op een actieve manier de ondervertegenwoordiging van niet-witte acteurs in grote rollen aan. Want witte acteurs krijgen al een - onverdiende - voorkeur sinds het ontstaan van Hollywood als mekka van de filmindustrie.

Het is niet ongezien om een witte acteur een persoon van kleur te zien spelen. Bekende voorbeelden zijn Prince of Persia: The Sands of Time (2010) waarin Jake Gyllenhaal een Perzische prins speelt, of Elizabeth Taylor die in 1963 Cleopatra vertolkte.

Het zijn maar twee voorbeelden van tientallen films waarin witte acteurs zich voordoen als leden van een andere etniciteit. Desalniettemin was er bij hen geen grootschalige kritiek over historische incorrectheid.

Een ander wereldbeeld

Dat leidt tot de vraag: waarom is het zo moeilijk voor een breed wit publiek om te aanvaarden dat grote rollen eindelijk ingevuld worden door etnische en andere sociale minderheden?

Het debat gaat niet over historische correctheid, maar over een wereldbeeld waarin niet-witte mensen slechts een sidekick zijn van de witte protagonist.

Het is alsof enkel witte mensen superhelden kunnen zijn. En wanneer deze rollen niet gespeeld worden door witte acteurs, is het plots “niet historisch correct” of “niet trouw aan de intenties van de auteur”. Wat verliezen we wanneer een persoon van kleur een grote rol krijgt? Wat is er toch zo beledigend aan een Afro Amerikaanse actrice die Ariel speelt?

Het lijkt zelden echt over de intenties van een auteur te gaan of over de “historische correctheid” van een fictief verhaal. Het lijkt meer te gaan over impliciet en expliciet racisme, over een wereldbeeld waarin niet-witte mensen slechts een bijrol spelen voor een witte protagonist.

Dat is zeker geen nieuw concept. En het kan gelinkt worden aan een al lang bestaande ingesteldheid. Ik denk bijvoorbeeld aan de “ontdekkingsreizen”, waarin een land “ontdekt” wordt door Europese zeevaarders terwijl er al eeuwen mensen wonen. Of aan Europese wetenschappers die voor hen onbekende planten en diersoorten vinden en een Latijnse naam geven, terwijl de lokale bevolking deze soort al generaties lang kent (en vaak aan de basis van deze Europese ontdekkingen ligt) maar nooit vermeld wordt.

Woke in Belgie

In België lijkt zo’n debat over ongelijkheid heel raar. Racisme wordt bij ons zelden of nooit echt in de kijker gezet - tot Gert Verhulst het n-woord gebruikte in zijn talkshow De Tafel van Vier, of toen het grove taalgebruik van Schild & Vrienden een schandaal veroorzaakte, of toen student Sanda Dia overleed bij een studentendoop. Het is op die momenten dat racisme echt naar buiten komt en dat je je realiseert dat we in België niet zo ver staan als we denken.

Het is niet omdat we deze gesprekken over racisme niet hebben, dat er geen problemen zijn.

Toen ik België verliet en inruilde voor de VS dacht ik altijd dat we in België helemaal niet zoveel problemen hadden met racisme en discriminatie. Pas toen ik al enkele jaren in de VS woonde en mee begon te praten over het onderwerp, blikte ik terug op het leven in België en realiseerde ik me dat we in dit debat helemaal niet zo ver staan als de Verenigde Staten.

Het is niet omdat we deze gesprekken niet hebben, dat er geen problemen zijn, besefte ik. Het betekent gewoon dat racisme en discriminatie onzichtbaar zijn voor de doorsnee witte Belg.

Ik ben nooit afgewezen bij de huur van een huis of bij een sollicitatie omwille van mijn etniciteit en de vooroordelen die daaraan vasthangen. Ik werd nooit uitgescholden of gepest voor mijn huidskleur of religieuze voorkeur. Maar het is niet omdat we dat als witte Belg niet ervaren, dat het niet gebeurt en dat systematische marginalisatie niet bestaat.

De gesprekken hierover vinden, om diverse redenen, zelden plaats in de publieke ruimte in België. Maar een belangrijke reden daarvoor is dat er geen plaats gecreëerd wordt in onze politieke en sociale conversaties om te luisteren naar andere dan witte perspectieven en stemmen.

Ik heb hier in de VS geleerd dat wij als Belgen geen last hebben van het debat over racisme omdat we achterlopen. In Amerika wordt er wél over ongelijkheid gesproken, is er plaats in de publieke ruimte en wordt er op regelmatige basis naar de stemmen van minderheden geluisterd, ook al hebben deze conversaties vaak veel lelijke kantjes.

Dat is meer dan wij Belgen kunnen zeggen. Bij ons is er zó weinig ruimte voor deze gesprekken dat we denken dat racisme en discriminatie in onze maatschappij géén virussen zijn die minderheden sterk achter houden.