“‘Enig hoe Afrika in twee splijt!’

Hoe het grote breukencomplex dat Great Rift Valley heet precies ontstaan is, daar bestaat nog discussie over. De meest gangbare uitleg luidt dat zowat twintig miljoen jaar geleden door magmaopwelling de aardkorst in Ethiopië geleidelijk opgestuwd werd tot een bult, die dan uiteindelijk beginnen barsten is volgens een typisch y-vormig patroon. De twee bovenste armen zijn duidelijk zichtbaar in de Rode Zee en de Golf van Aden. En het been van de y loopt meer dan 6000 kilometer naar het Zuiden, van Libanon tot Mozambique. Een tweede bult deed zich gelijktijdig voor in Kenya. Blijkbaar moet er in de ondergrond van Tanzania een gigantisch grote brok erg hard en onscheurbaar materiaal zitten, zodat de breuklijn is gesplitst en er netjes rond is gegaan, wat aanleiding gaf tot een Westelijke arm (Albertine Rift) en een Oostelijke Arm (Gregory Rift), om meer naar het Zuiden weer samen te komen. In de Westelijke armen situeren zich de Afrikaanse Grote Meren zoals het Edward-, Albert-, Kivu-, Tanganyika- en Nyassameer. Het Victoriameer bevindt zich tussen de twee armen.

De wereld staat niet stil

De valleien die ontstaan zijn door het uiteenscheuren van de aardkorst, zijn vandaag tussen de 30 en de 100 kilometer breed. Dat laat toe om een interessante berekening te maken: de gemiddelde snelheid waarmee de twee aardplaten zich van elkaar verwijderen is 3 mm per jaar. Want dat is wat daar aan het gebeuren is: een tektonische plaat waarop Oost-Afrika zich bevindt, verwijdert zich van de andere veel grotere tektonische plaat waarop het grootste gedeelte van het Afrikaanse continent ligt. Drie mm per jaar, dat is echt niet veel. Amerika en Europa verwijderen zich van elkaar aan een snelheid van 2,5 cm per jaar. Maar de breuklijn tussen die twee tektonische platen loopt precies in het midden van de Atlantische Oceaan. Vooral IJsland heeft daar last van. Aardbevingen laten zich amper voelen op de continenten zelf.

In de Great Rift Valley zijn aardbevingen zelden van betekenis. Op 2 februari 2008 werden Bukavu en Rwanda wel getroffen door een aardbeving met een kracht van 6,1 op de schaal van Richter, waarbij verschillende dodelijke slachtoffers zijn gevallen. Maar dat was eerder uitzonderlijk. Op 9 juli 2010 heb ik een aardbeving gevoeld in Butembo van 4,8 op de schaal van Richter, en dat was me meer dan genoeg. Net genoeg om er met de schrik vanaf te komen. Eerder had ik al tremors gevoeld, in Rwanda, Tanzania en ook Butembo, alsof een zware vrachtwagen voor de deur voorbijrijdt. Maar die keer ging de glazen luster in mijn huis danig aan het trillen, en ben ik toch onder de tafel gedoken. Twintig seconden lang duurde het schokken. Op dat moment lijkt dat een eeuwigheid, omdat je niet weet hoeveel erger het nog kan worden.

Absoluut uniek

Het grote breukencomplex van de Rift Valley is echt uniek, en lang niet alleen omdat het aan de basis ligt van ontiegelijk mooie landschappen in de hele regio, bevolkt door de laatste grote populaties van wilde dieren op deze planeet. Lees maar even mee wat er nog zo enig aan is:

• De vijf hoogste bergen van Afrika liggen allemaal in de Rift Valley. In dalende volgorde: de Kilimanjaro (5.895 m, Tanzania), Mount Kenya (5.199 m, Kenia), het Rwenzorigebergte (5.109 m, Oeganda-Congo), Mount Meru (4.566 m,Tanzania),  de Ras Dashen vulkaan (4.550 m, Ethiopië). Als je de afzonderlijke pieken meetelt, liggen de 21 hoogste plaatsen van het continent allemaal in de Rift Valley. Het Atlas gebergte in Marokko komt als eerste een plaats buiten de Rift opeisen.

• Tektonische platen raken elkaar doorgaans in een oceaan. Slechts op twee plaatsen in de wereld gebeurt dat op het land: in Siberië en in Oost-Afrika. Dat maakt de Rift Valley zo interessant voor geologen omdat de geboorte van een nieuwe zee in real time kan worden geobserveerd. Binnen nog eens tien tot dertig miljoen jaar, afhankelijk van hoe snel de platen uiteen zullen drijven op het onderliggende magma, zal de valleibodem zo laag gezakt zijn dat het zeewater er binnen dringt, net zoals in de Rode Zee en de Golf van Aden al is gebeurd, en Oost-Afrika zal een nieuw eiland worden, net zoals Madagaskar nu al is. Als je de kaart bekijkt zie je goed waar Madagaskar vroeger vast zat aan het continent.

• De diepste meren ter wereld bevinden zich in breuken op continenten: het Baikalmeer spant de kroon met een diepte van 1.637 meter. Het Tanganyikameer is 1.470 meter diep. Het zijn meteen ook de twee oudste meren ter wereld. Het Tanganyikameer is met zijn 20 miljoen jaar het tweede oudste, het Baikalmeer is vijf miljoen jaar ouder.

• Omdat de aardkorst in het gebied tussen de platen dunner wordt door het uitrekken, is het magma al dikwijls doorheen de korst gebroken. Vaak gebeurt dat in kilometerslange scheuren waaruit dan nieuwe vulkanen ontstaan. Uitgedoofde vulkanen staan aan beide zijden van de kloven. Maar er zijn nog steeds 30 actieve vulkanen in het gebied.

• Sommige vulkanen zijn uniek. De Nyiragongo in Congo onderscheidt zich door zijn permanent lavameer in de krater: een bijzonder spectaculair zicht!

• De Ol Doinyo Lengai vulkaan (wat in de taal van de Masaï letterlijk betekent: de berg van god), heeft een indrukwekkende kegelvorm met hellingen tot 42°. De vuurberg slaat ook het record van de minst hete lava ter wereld van alle vulkanen: minder dan 600°C, daar waar in andere vulkanen 800-900 °C de norm is. Dat is te wijten aan het hoog gehalte aan natrium- en kaliumcarbonaten. Dat maakt de lava basisch en ook erg vloeibaar, de vloeibaarste ter wereld, en geeft hem een zwarte kleur bij daglicht, alsof het olie was. Maar in enkele dagen tijd na het afkoelen verandert die kleur naar modderbruin om snel grijswit uit te slaan, zeker als het erop regent. Zo ontstaat een absoluut uniek landschap. Het is de enige natrocarbonatiet-vulkaan ter wereld. Wetenschappers denken dat er zich op Venus meer dergelijke vulkanen bevinden. Maar dus niet op aarde.

• Één van de bestanddelen van die lava is een mineraal dat begin jaren zestig werd ontdekt en vernoemd werd naar de toenmalige president, die nog steeds wordt geëerd als de vader van de natie Tanzania: het nyerereiet.

• Door een concentratie van carbonaten in bepaalde meren ontstaat een heel apart ecosysteem waarin algen het bijzonder goed doen, die dan weer ander leven mogelijk maken, waar de flamingos tuk op zijn. Kolonies van miljoenen exemplaren van de roze vogels konden zo aangroeien in meren als Elementita, Naivasha en Nakuru in Kenia.

• Vulkaanas kan op korte tijd grote oppervlakten bedekken en afschermen van de elementen. Het is dan ook geen toeval dat in de Rift Valley uitzonderlijk veel fossielen worden gevonden, in het bijzonder van onze menselijke voorouders. Het is een plaats waar in een tijdspanne van twee miljoen jaar de Homo habilus, erectus en sapiens elkaar hebben opgevolgd. En die hebben allemaal hun sporen achtergelaten, sommigen zelfs heel letterlijk: voetsporen in vulkaanas. De Olduvai Gorge in Tanzania wordt terecht de wieg van de mens genoemd.

• En dan heb je nóg een absoluut unicum: welk land kan nu zijn naam geven aan een edelsteen ? Dat is enkel maar mogelijk als het mineraal van die edelsteen alleen voorkomt in dat bepaalde land. Het tanzaniet komt inderdaad alleen maar voor in de Mererani voetheuvels van de Kilimanjaro. Deze blauwpaarse variante van het mineraal zoisiet werd “ontdekt” in 1967. De Masaï kenden het natuurlijk al veel langer, maar die vonden het alleen maar mooi. Van een ontdekking spreek je blijkbaar alleen maar als het geld oplevert. Het is het zeldzame element Vanadium dat voor de unieke kleur zorgt. De vindplaats is maar 5 km breed. Tanzaniet is daardoor 1000 keer schaarser dan diamant. Over 10 tot 15 jaar zal de enige vindplaats ter wereld onherroepelijk uitgeput zijn. Dat zou je nu nog niet zeggen, als je in Kilimanjaro airport de fonkelende steentjes in grote hoeveelheden ziet uitgestald.
  De winning van de edelsteen ging jarenlang gepaard met wantoestanden, tot de regering de controle verwierf over de site in de jaren negentig, en in 2003 ook de uitvoer van ruw tanzaniet verbood. Vandaag is de reputatie van de blauwe steentjes weer zuiver. Misschien ook wel omdat handige marketeers beweerden dat de ogen van Elizabeth Taylor net dezelfde kleur hadden. De staatskas vaart er wel bij: 100 miljoen dollar leveren de edelstenen elk jaar op, voor een omzet van 500 miljoen dollar. Dat doet ook de ogen van de fiscus fonkelen. Een nieuwe mijnwetgeving van 2010 die nu in werking treedt legt een verplicht oorsprongscertificaat op om smokkel te voorkomen, en hoopt zo tot 250 miljoen dollar staatsinkomsten per jaar te kunnen binnen rijven. Terwijl buitenlandse bedrijven verplicht worden om minstens 50% van hun aandelen vrij te geven voor Tanzaniaanse beleggers. Het grootste bedrijf, TanzaniteOne, ziet dat absoluut niet zitten.

Naast mijn hotel in Arusha staat een imposant betonskelet van een gebouw van vier verdiepingen. Mosaanslag toont aan dat de werken al een tijd stilliggen. Navraag leert me dat het gebouw toebehoort aan een Masaï die in de tanzaniethandel zit. In zijn overmoed op het hoogtepunt van de tanzanietvondsten is hij blijkbaar wat ambitieus geweest. Nu veel nauwer wordt toegezien op de sector, ontbreken hem de middelen om het gebouw af te werken.

Vurig

Mijn vlucht naar Entebbe zit nokvol. Als het toestel opstijgt, hangt de Kilimanjaro volledig in de wolken. Ook Mt Meru zit ingepakt in watte. Bijna geef ik het turen door het vliegtuigraam op als er toch een opklaring komt. Mijn ogen puilen uit van verrukking als ik daar plots de jongste vulkaan van Afrika (amper 370.000 jaar jong), en de meest unieke van de hele paneet zie onderdoor schuiven: de Ol Doinyo Lengai. Ik slaag erin enkele schitterende foto’s te maken, terwijl niet één van de andere passagiers opkijkt, laat staan stil wordt van zoveel natuurpracht. Mijn nek gaat in kramp als het laatste beeld van de vulkaan onder het staartstuk van het vliegtuig oplost in wolkenslierten. In mij voel ik de vurige wens branden ooit nog eens de supersteile flanken van het geologisch fenomeen te mogen betreden.