“‘Gender-gerelateerd geweld piekt in Zuid-Afrika’

© Miran Hojnik

Na een decennialange strijd tegen apartheid, tekende de toenmalige president Nelson Mandela in 1996 de nieuwe grondwet van Zuid-Afrika. Die nieuwe grondwet is ver verwijderd van zijn voorganger en staat bekend als een van de meeste progressieve ter wereld. Gelijkheid staat in de grondwet centraal en in 2006 legaliseerde Zuid-Afrika als eerste, en voorlopig enige, Afrikaanse land het homohuwelijk.

Toch blijft Zuid-Afrika vooral op papier een regenboognatie, want de kloof tussen woorden en daden is groot. Die kloof wordt pijnlijk duidelijk wanneer het gaat over gendergelijkheid en seksuele en reproductieve rechten en gezondheid. Een nieuwe golf van femicides maakte dat afgelopen maanden erg duidelijk.

Meer dan een nationale crisis

Zuid-Afrika is berucht om zijn hoge verkrachtings- en aanradingscijfers. Statistieken van de politie schetsen een gitzwart beeld, met meer dan 52.000 Zuid-Afrikanen die vorig jaar slachtoffer werden van seksueel geweld, oftewel zes per uur. Topje van de ijsberg, want de meeste gevallen van seksueel geweld worden niet gerapporteerd. Ook femicides, een moord op een vrouw, puur omdat ze een vrouw is, zijn wijdverspreid. Dit jaar telde Zuid-Afrika er maar liefst 2.771.

Meer dan 52.000 Zuid-Afrikanen werden vorig jaar slachtoffer van seksueel geweld.

Afgelopen zomer werd het land wakker geschut na een reeks gruwelijke moorden. Toen Uyinene Mrwetyana, een 19-jarige studente, een pakketje wou ophalen bij de post, leidde een postbeambte haar naar een achterkamer waar hij haar verkrachtte. Uyinene verzette zich, waarna hij haar doodsloeg met een weegschaal. Kort hierop volgde de moord op de 14-jarige Janika Mallo, wiens hoofd met een baksteen werd ingeslagen nadat ze werd verkracht. Haar lichaam werd gevonden in de tuin van haar grootmoeder.

Deze, en tientallen andere zaken, leidde tot ongeziene protesten, met vrouwen en mannen die actie van de regering eisten. President Cyril Ramaphosa noemde de golf van gender-gerelateerd geweld ‘meer dan een nationale crisis’ en startte een noodplan. Tevergeefs, want vorige maand werd Zuid-Afrika opnieuw geconfronteerd met een daad van extreem geweld tegen vrouwen. In de provincie Limpopo werd Precious Ramabulana dood teruggevonden nadat een onbekende indringer haar verkrachtte en 52 keer neerstak met een mes.

Taboe op seksualiteit

Zuid-Afrika kent een erg gewelddadige geschiedenis. Geweld en criminaliteit zijn bijna synoniem met het land. Niet enkel vrouwen zijn hier het slachtoffer van, ook migranten worden geviseerd door gefrustreerde mannen die hen de schuld geven van de slabakkende economie. De werkloosheidsgraad ligt er momenteel op 29 procent, voor jongeren is dat zelfs 58 procent.

Naast economische frustraties zijn er tal van andere factoren die leiden tot de hallucinante cijfers van gender-gerelateerd geweld. Zo ligt er nog steeds een enorm taboe op seksualiteit. Heel wat vrouwen dienen bijvoorbeeld geen klacht in nadat ze werden verkracht, omdat ze geloven dat seksueel geweld een privézaak is of omdat ze schrik hebben hiermee het geweld erger te maken. Vaak worden hun klachten niet serieus genomen door de politie.

Datzelfde taboe op seksualiteit zorgt voor andere problemen. Anticonceptie is makkelijk en gratis te verkrijgen in Zuid-Afrika, toch zijn heel wat jongeren onbekend met correct gebruik waardoor tienerzwangerschappen geen uitzonderingen zijn. Ook de hiv-epidemie is kenmerkend voor de moeilijke omgang met seks. Zuid-Afrika heeft de hoogste hiv-prevalentie ter wereld, ondanks massale mobilisatie en het beschikbaar stellen van PrEP, een medicijn dat dient als preventieve hiv-remmer. Volgens cijfers van UNAIDS leven er 7,7 miljoen mensen met hiv in het land.

Seks hangt overal in Zuid-Afrika, maar wordt angstvallig verzwegen. Die stilte is dodelijk.

Zwarte vrouwen lopen hoger risico

Toch geven al die cijfers geen correct beeld van de werkelijkheid. Wie dieper graaft, vindt lelijke breuklijnen die samenvallen met etniciteit en gender. Sommige bevolkingsgroepen zijn extra kwetsbaar voor gender-gerelateerd geweld en lopen een hoger risico op tienerzwangerschappen of hiv/aids. Dat zijn niet alleen de zogenaamde key populations, zoals mannen die seks hebben met mannen, drugsgebruikers en sekswerkers, het zijn ook zwarte vrouwen en meisjes. De reden hiervoor vinden we terug in de geschiedenis.

Toen het apartheidsregime in 1950 de Group Areas Act invoerde, moesten miljoenen zwarte Zuid-Afrikanen plots gedwongen leven in townships. Die townships groeiden later uit tot broeihaarden van armoede en geweld en zijn vandaag nog steeds het epicentrum van criminaliteit. Het mag dan ook niet verbazen dat gender-gerelateerd geweld sterk aanwezig is in townships. De combinatie tussen armoede, geweld en stigma zorgt voor torenhoge hiv-cijfers in de zwarte bevolking.

Vooral zwarte vrouwen zijn hiervan de dupe. Uit een onderzoek van dit jaar, bleek dat 24 procent van zwarte vrouwen in Zuid-Afrika met hiv besmet is, in tegenstelling tot witte vrouwen, waar slechts 0,5 procent met hiv leeft. Vooral jonge zwarte meisjes lopen risico om besmet te worden.

Alle mooie woorden en beloftes ten spijt, valt er niet te ontkennen dat Zuid-Afrika worstelt met genderongelijkheid. Om die ongelijkheid aan te pakken, is het belangrijk dat er intersectioneel naar de cijfers gekeken wordt, want statistieken en gemiddelden kunnen een verkeerd beeld van de realiteit geven. Niet alle bevolkingsgroepen worden even hard getroffen door ongelijkheid. Het zijn zwarte vrouwen en meisjes die door hun etniciteit en gender een dubbele onderdrukking kennen en kwetsbaarder zijn voor geweld. Daarnaast is het hoog tijd voor Zuid-Afrika om hun progressieve wetten om te zetten naar concrete acties, want vrouwenrechten zijn niks waard als ze niet kunnen afgedwongen worden.