“‘Bossen in de hoofdstad: hoe de natuur een religieuze rol speelt in Addis Abeba, Ethiopië’

De St. Georgekerk in Addis Abeba

©Jep Stockmans

Wanneer je in Ethiopië een orthodoxe kerk bezoekt, is er een bijzonder grote biodiversiteit aanwezig in de buurt van die kerk. Dat merkte MO*Wereldblogger Jep Stockmans op, die de band tussen stedelijke ruimtes en religieuze beleving onderzocht in hoofdstad Addis Abeba. 'Het is te danken aan de centrale rol die de natuur speelt in hun religie. In Ethiopië staat de Kerk op het voorfront van natuurbehoud.'

Dit artikel is gebaseerd op onderzoek dat ik gedaan heb voor mijn doctoraat. Ik ging op zoek naar de relevantie van stedelijke ruimtes op religieuze beleving in Addis Abeba. Tijdens mijn veldwerk merkte ik op dat stedelingen vaak over de natuur praatten als ze spraken over hun religieuze beleving.

Het orthodoxe christendom heeft een lange geschiedenis in Ethiopië. Het gaat terug tot de vierde eeuw, toen missionarissen van Syrië naar Ethiopië trokken om het christendom te introduceren.

Binnen enkele decennia ontwikkelde er zich, op een vergelijkbare manier als in Europa, een diep reikende afhankelijkheid tussen de Kerk en het keizerrijk.

Zo verspreidde de orthodoxe ideologie zich in nauwe samenhang met de militaire uitbreidingen van opeenvolgende Ethiopische keizers. Deze heersers waren op hun beurt afhankelijk van de orthodoxe ideologie om hun macht te rechtvaardigen als uitverkorene van God. Het huwelijk tussen Kerk en staat hield stand tot 1973, toen een marxistische revolutie uitmondde in een militair dictatorschap.

Het orthodoxe christendom in Ethiopië leed doorheen de eeuwen een zeer geïsoleerd bestaan. Op een bepaald moment was er wel een nauwe band met Caïro en de koptische kerk, maar deze verwaterde doorheen de eeuwen. Bij gevolg is het orthodox christendom in Ethiopië uniek in ideologie en praktijk. Zo volgen ze een unieke kalender (2013 is het huidige jaar) en varkensvlees is verboden.

Om gelijkaardige redenen is er ook een nauwe connectie tussen de religie en de natuur. Die kan teruggebracht worden tot prechristelijke tradities in de regio. De orthodox christelijke ideologie verwijst bijvoorbeeld naar de ooievaar en haar eieren. Zo vertelde een theologiestudent me: ‘Zoals de ooievaar verliest God zijn kinderen nooit uit het oog. En wanneer je de wind door de windvangers aan de kerk hoort suizen, weet je dat God aan jouw zijde staat.'

Heilige bossen in Addis Ababa

Wanneer je in Ethiopië een orthodoxe kerk bezoekt, merk je meteen op hoeveel biodiversiteit daar aanwezig is in vergelijking met de rest van de omgeving. Zeker als je je in een stedelijke context bevindt, zoals Addis Abeba.

St. George church in Piassa district of Addis Ababa

© Google Earth

Dat is te danken aan de centrale rol die de natuur speelt in hun religie. Orthodoxe christenen beschouwen bomen als cruciaal voor hun religieuze beleving. Zo voorzien ze fel gegeerde schaduw voor zowel gelovigen als heiligen en engelen. Een priester vertelde me dat ‘volgens de geschriften Jezus de engelen onder een boom verzamelde, omdat schaduw hen helpt om in de buurt te blijven’.

‘Bomen die rondom de kerk staan worden continu ondergedompeld in heilige woordenschat’.

Bomen staan verder centraal omdat ze het potentieel hebben om heiligen en engelen te huisvesten. Een gelovige stelde: ‘Bomen rond de kerk hebben plaats om engelen op te vangen. De engel kan rusten in de boom of kan ervoor kiezen om daar te verblijven’. Tot slot kunnen bomen ook heilig worden door de nabijheid van een religieus gebouw: ‘De bomen bevatten ook heilige woorden. Bomen die rondom de kerk staan worden continu ondergedompeld in heilige woordenschat’.

Door de vele religieuze functies van deze heilige bomen worden ze onrechtstreeks beschermd. Het is verboden om een boom om te hakken op het kerkplein tenzij deze vanzelf omvalt of als de boom de kerk zelf of de gelovigen bedreigd.

Bomen kunnen echter ook negatief zijn. Bomen zijn ook het toneel voor demonen, duivels, en heksen. Binnen de stad zijn er verschillende bomen die globaal erkend worden als gevaarlijke bomen. Deze bomen worden vermeden en in uitzonderlijk gevallen omgehakt.

Een vriend vertelde me: ‘Mijn familie en ik geloven dat wanneer de bliksem inslaat op een boom het God is die een duivel verjaagt’. Het is duidelijk dat voor orthodoxe christenen in Ethiopië de natuur en meer specifiek bomen belangrijk deel uitmaken van het religieus landschap.

Kerkbossen zijn een welgekend fenomeen in Ethiopië. Verschillende wetenschappers hebben studies gedaan naar de rol van kerkbossen in het redden van dier- en plantensoorten in een land dat steeds sneller ontwikkelt. Abiyou Talihun stelde aan de Ethiopische universiteit van Debre Birhan dat ‘vele soorten van flora en fauna die ergens anders in Ethiopië uitgestorven zijn, nog terug te vinden zijn rond de Orthodoxe kerken’.

Trinity church in Arat Kilo in Addis Abeba

© Google Earth

Dit is één voorbeeld van de centrale rol van religie in het beschermen van de natuur. We zien dit bijvoorbeeld ook in Amerika waar traditionele religies doorheen de eeuwen hebben bijgedragen aan het beschermen van de natuur.

Het orthodoxe christendom in Ethiopië is op deze manier uniek omdat het een Abrahamse religie is. Abrahamitische religies zijn een groep monotheïstische religies die de God van Abraham aanbidden zoals het jodendom, het christendom en de islam. Deze tradities hebben globaal bijgedragen aan de het idee dat de natuur enkel relevant is in relatie tot de mens. Een idee dat doorheen de tijd sterk heeft bijgedragen aan de vernieling van de natuurlijke wereld.

De rol van zuiverheid en vervuiling

De hoofdstad van Ethiopië is vuil. Afval is sterk aanwezig in de straten en in lege ruimtes (graspleinen, onbebouwd land, groene ruimtes). Herders hoeden hun kuddes door de straten of gebruiken ezels en paarden om karren te trekken. Deze dieren doen hun behoefte en als ze gewond geraken sterven ze vaak aan de rand van de weg. De enige echt propere ruimtes zijn de religieuze structuren zoals de kerk en de moskee.

Vervuiling in de rivieren van Addis Abeba

© Jep Stockmans

Binnen het orthodoxe christendom en binnen de islam (de twee grootste religies in Ethiopië) ligt de nadruk op lichamelijke en ruimtelijke zuiverheid. Mannen en vrouwen mogen de kerk of moskee niet betreden na een seksuele daad. Vrouwen mogen niet binnen als ze menstrueren en beide mogen de kerk of moskee niet betreden als ze ziek zijn.

Het bouwen van een religieus instituut werd vaak aan me beschreven als een ruimtelijke en spirituele zuivering van de stad.

Er wordt expliciet nadruk gelegd op de breuk tussen het Goddelijke en het menselijke. Priesters en monniken zijn bijvoorbeeld vaak celibatair en enkel zij die celibatair zijn mogen heilige objecten aanraken. Mensen zijn verplicht zich te wassen voor ze de kerk of moskee bezoeken en als dat niet mogelijk is zoals voor vele daklozen dan blijven ze aan de poort staan.

Vuil en vervuiling worden in beide tradities sterk geschuwd omdat afval en vuil direct gelinkt worden een de aanwezigheid van de duivel en demonen. Vervuiling is een integraal deel van het spiritueel landschap. Een imam vertelde me: ‘Vervuilde ruimtes zijn deze waar de duivel is omdat het zijn natuur is’. Vervuilde plaatsen zijn niet enkel problematisch voor ziektes, geur, en vervuiling van de stad maar ook spiritueel. Stedelingen worden vaker bezeten door duivels en demonen in deze ruimtes en dit is “algemene kennis”.

In een zich snel ontwikkelende stad zijn lege ruimtes een uitzondering. Als een moskee of een kerk gebouwd wordt, dan wil dat vaak zeggen dat een vervuilde ruimte opgeruimd wordt. Het bouwen van een religieus instituut werd vaak aan me beschreven als een ruimtelijke en spirituele zuivering van de stad omdat een plaats waar de duivel waarschijnlijk aanwezig is nu onder de controle van God valt.

De kerk als conservator

De nadruk op institutionele zuiverheid in connectie met beschermde bossen maakt van kerken in de hoofdstad inspirerende ruimtes waar je kan ontsnappen aan de chaos van de stad. De lucht smaakt er anders en de geluidsoverlast verdwijnt naar de achtergrond. Voor mij was de kerk vaak een plaats voor rust en een ontsnappingsoord in een anders overweldigende stad.

Heilige bossen zijn vaak de enige propere natuurlijke plaatsen in de stad en dit draagt uiteraard toe aan de biodiversiteit. Mensen zijn niet de enige wezens die de kerken in de stad opzoeken. Vele kleine diersoorten (zoals vogels en eekhorens) zoeken de heilige bossen op om te overleven en vele planten die ergens anders verwijderd zouden worden voor bebouwing, commercialisatie, of consumptie zijn onaangetast terug te vinden rond de kerk.

Zo zijn kerken in Ethiopië een onverwachte bondgenoot van de biodiversiteit in de stad en in het land. Zo is het orthodox christendom in Ethiopië een uitzonderlijke Abrahamse traditie die bijdraagt aan natuurconservatie in plaats van deze te ondermijnen.