“‘Hoe het lege platteland (hier en daar) een radicaal labo wordt’

Het Franse platteland loopt leeg, zeker op plaatsen die nog weinig aansluiting vinden met de globale economie. De landbouw lijdt aan schaalvergroting en stelt steeds minder mensen tewerk. Industrieën verkassen naar plaatsen waar arbeid goedkoper is of die beter zijn aangetakt aan snel- en spoorwegen. Zeker in de zogenaamde Diagonale du Vide, het gebied dat zich in Frankrijk uitstrekt van de noordelijke Ardennen tot de zuidwestelijke Landes, lijkt het economische kalf verdronken. Minder werk, minder mensen. Tijdens een fietstocht door die buitengebieden werd duidelijk dat het ontstaan van dit soort minder relevante ruimten voor sommigen net kansen biedt.

‘Ik weet niet uit welke richting je komt, maar je neemt de weg de stad uit, richting Ballore, na het benzinestation. Volg deze weg, ga verder naar links bij een splitsing en steek een kleine blauwe brug over. Neem dan de eerste grindweg aan de linkerkant na de brug. Er staat een kleurrijk bord met de tekst Eotopia. Tot later, Thor.’

Met deze instructies wijst Thor mij de weg naar de wat mysterieuze plaats Eotopia.

De Deense jongeman was al een tijdje op zoek naar een plaats waar andere wetten gelden. Niet in de juridische zin, maar wel als in: omgangsvormen tussen mensen, en tussen mensen en de natuur. Als doctor in de geografie bestudeerde hij de invloed van klimaatverandering op het poolijs. En hij zag dat het de verkeerde kant uitgaat met het klimaat. Nog steeds trouwens. Waarom houdt de mensheid toch vast aan een systeem dat zo ontegensprekelijk onhoudbaar is?

De huidige maatschappij zit er op nog veel vlakken naast, volgens Thor. Niet alleen werkt de mensheid zich serieus in nesten met de ecologische rampspoed die ze zelf creëert. Bepaalde hardnekkige waanbeelden zorgen ervoor dat we van onszelf vervreemden.

‘We worden gedomineerd door een systeem dat ons doet geloven dat we voortdurend in competitie met elkaar moeten leven. Dat het leven een strijd is, en dat we moeten vechten om de schaarse goederen.’ Dat dit ten koste gaat van een menselijk, respectvol contact in onze maatschappij nemen we dan maar voor lief.

In Eotopia zetten ze dit mens- en wereldbeeld op zijn kop. De mensen die er samenleven gaan net uit van de sterkte van de groep, van samenwerken, en baseren hun mini-maatschappij op het geven, in plaats van het nemen. Onvoorwaardelijk geven, zonder er iets voor terug te verwachten. Want als iedereen geeft, is er overvloed in plaats van schaarste. Ze omschrijven zichzelf als een ‘veganistische en experimentele ruimte gebaseerd op een geefeconomie en op het respect voor alle vormen van leven.’

Het gaat hier dus niet alleen om het formuleren van ecologische alternatieven, maar vooral ook over het sociaal en zelfs psychisch experiment.

Wie hier leeft, wil een radicale breuk maken met de manier waarop onze economie is georganiseerd, en hoe dit paradigma de mens in een wurggreep houdt. Op wat kleren en een tandenborstel na, lijkt privébezit hier afwezig.

De groep, zes mensen, vestigde zich op een verwilderd stukje grond dat ze dankzij sponsors in handen kregen, en waarop ze vrij zijn om te leven zoals ze willen. Een van de initiatiefnemers van het project is Benjamin Lesage, die in Frankrijk bekend werd met het veelgelezen boek Sans un sou en poche. Daarin zweert hij de corrumperende werking van het geld af en zwerft de wereld rond, levend van wat mensen met hem en zijn vrienden willen delen. De redenering van Benjamin was dat wie geen geld heeft, nauwelijks kan consumeren.

Nu wonen Benjamin en een aantal gelijkgestemden samen in een collectief in het wat perifere, dunbevolkte westen van het Franse departement Saône-et-Loire. Ze willen er op een exemplarische manier leven, tonen dat het anders kan, en nodigen anderen uit dat ook te doen.

De bewoners wonen in caravans of in zelfgebouwde huisjes. Thor zette een joert neer, samen met zijn vriendin. Het centrale huis is een collectieve plaats, met keuken, leefruimte, badkamer. Er slingeren veel boeken rond, en muziekinstrumenten. In de keuken staan emmers vol bessen te wachten op iemand die er confituur van wil maken. Er is – wat dacht u – geen televisie te bespeuren.

Thor, geograaf, op zoek naar een andere wereld | © Tom Ysewijn

Ontschool jezelf

‘Wij zijn zo gehersenspoeld door de maatschappij dat het een levenslang proces is om alle diepgewortelde gewoonten af te leren.’ Thor legt uit dat een mens moet ontscholen. ‘We zijn in onze normen en waarden geconditioneerd door een systeem. Dat systeem zelf zullen we niet veranderen’, zegt Thor. ‘Maar je kan je wel bewust worden van al die patronen en mechanismen, en hoe die je eigenlijk domineren, terwijl je denkt dat je een vrij individu bent.’

Dat je je schuldig moet voelen als je niet wil werken in een fabriek bijvoorbeeld, dat je een zonderling bent omdat je geen nieuwe smartphone hebt, dat het ok is om ter vermaak het vliegtuig te nemen, dat je je auto niet zomaar door iedereen laat gebruiken, dat je pas geslaagd bent in het leven als je een eigen huis hebt. Kritiek hebben op deze fundamenten, of radicaal anders leven wordt beschouwd als een anomalie, terwijl er nochtans goede redenen zijn om het op een andere manier te proberen.

Geld eet je niet op, geld doe je niet aan als je het koud hebt…

‘Dit economisch systeem heeft een heel donkere kant, die gepaard gaat met enorme vervuiling en uitbuiting. We zijn opgegroeid in een systeem waar -bijna- alles moet gekocht worden, waarin wat je nodig hebt meteen ook je eigendom wordt. De samenleving is zo een marktmaatschappij geworden, gebaseerd op schaarste.’

Alleen geld geeft je toegang tot producten en diensten, en alles wordt gezien als een economische transactie. ‘Maar dat hoeft helemaal niet zo te zijn, toch? Alles wat er is, kan er ook zijn zonder geld.’ En dat klopt, geld eet je niet op, geld doe je niet aan als je het koud hebt…

Voor de maatschappij zijn dit radicale, extreme ideeën, terwijl ze, nu Thor ze me uitlegt, in sé kritische en misschien wel broodnodige alternatieven zijn voor de gebruikelijkheden van ons dagelijks leven. Zou het kunnen dat het ware extremisme de manier is waarop we in sneltempo de planeet hebben uitgeput?

Ik loop met Thor over het domein. Er staan veel bomen, hier en daar is een “clairière”, een stuk vrij gemaakt land, waarop een caravan staat. Dieren worden hier ongemoeid gelaten. In jachtgek Frankrijk is dat heel wat.

De moestuin zal dit jaar niet lang en niet heel veel monden voeden. ‘Ik heb het tuinieren wat losgelaten’, zegt Thor. ‘Er was weinig draagvlak voor een teeltplan en een taakverdeling. Zelf heb ik daar wel behoefte aan, zeker omdat ik totaal geen benul heb van tuinieren’, zegt de wetenschapper glimlachend. Dus wordt het dit jaar niet zo’n succes met die tuin, vrees ik. De aanhoudende droogte helpt al evenmin.

Dat betekent dus onvermijdelijk dat er eten van buitenaf zal moeten komen. Deze minimaatschappij mag dan wel gebaseerd zijn op het geven, haar succes zal toch ook afhangen van het krijgen.

De buitenwereld kan Eotopia best gebruiken

Ik vraag aan Thor hoe mensen hier overleven. Dat is me nog steeds niet helemaal duidelijk. Zelf zal hij af en toe nog voor de Deense universiteit werken waar hij doctoreerde. Anderen werken als zelfstandige en doen vertaalwerk, grafisch ontwerp of geven workshops.

Iedereen leeft vooral heel bescheiden. Sommigen ontvangen een uitkering, en daar geven ze de voorkeur aan, boven (zinloos) werk te doen. Wat zij creëren in Eotopia is hen meer waard dan wat ze zouden realiseren in loondienst. Hun manier van leven, het voorbeeld dat ze stellen, is wat zij aan de maatschappij te geven hebben.

Eotopia wil zich helemaal niet afkeren van de samenleving. Ze hebben die ook nodig. Ze beseffen dat ze in een voortdurende wisselwerking staan met de wereld rondom hen. Vanuit die buitenwereld is er trouwens ook wel belangstelling.

Die nacht is er blijkbaar iemand langs de caravans gelopen op zoek naar een bed. Niemand weet wie de bezoeker is. En of hij er nog is.

Er lopen hier voortdurend geïnteresseerden af en aan. Eotopia kan rekenen op redelijk wat belangstelling van andere collectieven in binnen- en buitenland. Eind augustus was er nog Eofest 2020. Op die bijeenkomst zijn tal van workshops gepland. Nu ja, gepland. Er is ruimte voorzien, en er komt volk op af. Het zal vooral neerkomen op het uitwisselen van ervaringen rond het uitbouwen van andere ecovillages, denkt Thor. En wie dat wil, kan een workshop geven. De Eotopianen zélf hebben dit jaar niet te veel voorzien.

In de leefruimte ontspint zich, naarmate de bewoners er aanlopen, een discussie over de te voeren discussie later op de dag. Veel verloopt hier nogal organisch.

Een stedeling als ik vraagt zich af wat de rol is van engagement in dit proces? Geef je alleen als je er zin in hebt? Of neem je toch min of meer een verantwoordelijkheid op voor een bepaald project? Het uitgangspunt lijkt toch vooral te zijn dat alles uit jezelf moet komen, dat niemand je dicteert wat te doen. Planmatigheid is ondergeschikt aan generositeit.

Een labo in de restruimte

Het Franse platteland verloor de laatste decennia heel wat bevolking en economische slagkracht. Zeker in deze streek, die een deel is van de Diagonale du Vide zijn er heel wat economische coldspots ontstaan, die zelfs voor het toerisme niet interessant genoeg zijn.

Verschanst in de restruimte van het systeem bouwen ze aan hun klein reservaat, een labo voor andere samenlevingsvormen

Net dat creëert ironisch genoeg mogelijkheden. In deze – vaak wat bergachtige – departementen tref je vaak mensen aan die zich hebben teruggetrokken uit het gangbare leven. In de Morvan, de Corbières, op het plateau de Millevaches in de Corrèze, de Creuse… in al deze buitengebieden bricoleren mensen zich een bestaan, tegen de gangbare normen en verwachtingen in.

Er wordt druk geëxperimenteerd met hoe je (moet) bouwen, eten, werken, en samenleven. Het zijn tegenculturen, die zich vaak distantiëren van de gemiddelde sociale normen. In wezen zijn het kleine verzetshaarden van mensen die zich onttrekken aan wat de maatschappij voorschrijft. Kleine anti-systeempjes.

Ook in Cronat, een uithoek op het kruispunt van drie departmenten die het niet zo goed doen, is er zo ruimte vrijgekomen voor Eotopia. Radicale projecten als deze hebben net dit soort onbestemde ruimte nodig waarin nog weinig belang wordt gesteld. Dat betekent meteen ook dat deze mensen veroordeeld zijn tot een leven in wat er aan ruimte voor hen over is. Verschanst in de restruimte van het systeem bouwen ze aan hun klein reservaat, een labo voor andere samenlevingsvormen, waar andere normen worden gehanteerd.

Er schemert iets van Gramsci, de linkse politieke filosoof, door in deze visie. Hij zei dat mensen, meer nog dan door (de dreiging met) geweld, worden gedomineerd door hun waarheden en hun alledaagse cultuur. Die waarheid, inclusief de morele, worden dag in dag uit gereproduceerd door de maatschappij maar dienen in de eerste plaats de belangen van de economische en politieke elite. Ook in onze maatschappij wordt de waarheid – haast onmerkbaar – afgestemd op de noden van de heersende klasse. In Eotopia vangen die heersers bot.

Maar tegelijk is deze ruimte niet zomaar beschikbaar gekomen natuurlijk. De groep heeft er de eigendom voor moeten verwerven. Ze kochten wel degelijk het stuk land om er hun project op te laten groeien. De laatste transactie met het systeem. Dat doet denken aan Welenhoeck in Sint-Lievens-Esse waar ik aan het begin van mijn tocht door de buitengebieden langskwam, en waar een gelijkaardig project loopt.

In een poging om de grond uit het systeem van speculatie en individuele eigendom te wrikken, kocht een grote groep mensen een lap grond vrij en probeert een groep jongeren op een organische manier te komen tot een ecologische, geldloze samenleving.

Eotopia wordt met interesse gevolgd door de oudere bewoners van het dorp. De burgemeester zit niet altijd op dezelfde golflengte, maar is anderzijds wel blij met die rare snuiters. Cronat heeft nood aan nieuwe bewoners, zelfs al zijn het veganisten (die ook nog eens alcohol en tabak afzweren). Vergeleken met 1968 woont hier een derde minder bewoners. Dat is het verhaal van veel plattelandsgemeenten. Deze leegloop zet burgemeesters aan om op zoek te gaan naar nieuw, jong bloed. En om zich open te stellen voor andere levenswijzen en ideeën.

Eotopia heeft de burgemeester precies dat te bieden: een aantal nieuwe bewoners. ‘Zeker toen Ada, de dochter van Benjamin en Yazmine, toch naar de gemeenteschool mocht gaan, ging hij positief tegenover het project staan’, zegt Thor. Enkele weken later draaien de ouders deze beslissing toch weer terug en wordt Ada weer in Eotopia zelf onderwezen.

Net voor ik vertrek loop ik de mysterieuze nachtelijke passant tegen het lijf. Het is een jongeman die hier af en toe aanloopt, zo blijkt, maar die voorts een nomadisch leven leidt. Hij heeft zijn haar in een mooie paardenstaart en draagt een gebatikte rok. Wellicht ben ik de enige die daar – eventjes – van opkijk.

Ik moet dringend ontscholen.

Meer weten over Eotopia? Bekijk de reportage die werd uitgezonden op ARTE.

Dit artikel maakt deel uit van het journalistieke reisproject ‘Intussen in de buitengebieden’, dat steun ontving van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek. Tussen twee coronagolven door fietste Tom Ysewijn over het Franse platteland, om van de bewoners te weten te komen hoe zij het leven en hun toekomst zien.