“‘Hoe een pijplijn opblazen? We vragen het aan de rechter!’

Bij een planetaire grensoverschrijding hoort een leeg canvas, beschilderd met #PlanetToo

© Marc Mestdagh ( www.marcmestdagh.be)

Rechters zijn verplicht om de Vlaamse milieuzorgplicht toe te passen. Dus kunnen ze maar beter aan de bak nu er zes van de negen planetaire grenswaarden worden overschreden. Dat burgers de piekbelasters aanklagen is terecht. Isabelle Larmuseau legt uit hoe dat in zijn werk zou kunnen gaan. #hackthelaw

Dertig jaren geleden ging ik aan de universiteit aan de slag bij twee historische leermeesters. Twee pioniers: de ene op het vlak van milieuaansprakelijkheid, de andere op het vlak van milieubestuursrecht. Alles van milieurechtelijk belang leek toen al door hen gezegd. Mogelijk ging ik mij daarom verdiepen in de leegte van wat restte. Ik ging op zoek naar de geheimen van een vrij in te vullen ‘open norm’.

‘Een open norm is geen leeg canvas waarop je om het even wat kunt schilderen’, voerden de advocaten van Shell vorige week aan voor het Gerechtshof in Den Haag.

In deze historische klimaatzaak, voor het eerst tegen een bedrijf, wordt Shell een inbreuk op de burgerrechtelijke zorgvuldigheidsnorm ten laste gelegd. Dat is een open norm die al meer dan tweehonderd jaar geleden werd ingeschreven in ons Burgerlijk Wetboek, met dank aan Napoleon.

Schade voorkomen

Het pleidooi van de Shell-advocaten voelde aan als een flashback naar 1 september 1991. Dat was niet alleen mijn eerste dag in de advocatuur, maar ook de datum van inwerkingtreding van een toen nog gloednieuwe open norm: de Vlaamse milieuzorgplicht.

De Vlaamse milieuzorgplicht werd een echte ‘dooddoener’.

Sinds die dag zijn exploitanten in Vlaanderen verplicht om steeds de nodige maatregelen te nemen om schade te voorkomen. Dat reikt verder dan wat in hun vergunning staat. Een vaststelling van schade duidt op een schending van de milieuzorgplicht. Strafsancties zorgen ervoor dat de inbreuk geen louter burgerrechtelijke fout is, maar ook een misdrijf.

De Vlaamse milieuzorgplicht leidde al snel tot zware veroordelingen van de meest diverse bedrijven en bedrijfsleiders. Het werd een echte ‘dooddoener’.

Wie hoopte dat de hoogste rechter de norm onderuit zou halen, was eraan voor de moeite. In een beeldbepalend arrest van 4 maart 2008 bevestigde het Grondwettelijk Hof de grondwettigheid ervan.

Strafrechtelijke vervolging

De toprechterlijke penseelstreken op het lege canvas van de Vlaamse milieuzorgplicht lieten niets aan de verbeelding over: exploitanten moeten zich gedragen als voorzichtige en redelijke personen; exploitanten zijn professionelen die de gevaren van hun eigen exploitatie kennen; wetgeving en vergunningen bieden geen garantie, daarvoor is de milieuproblematiek te complex.

Rechters zijn verplicht om de milieuzorgplicht toe te passen in lijn met het grondwettelijk recht op de bescherming van een gezond leefmilieu. Daarvoor bestaat een adagium: in dubio pro natura.

Zes van de negen planetaire grenswaarden zijn vandaag al overschreden.

Als de klimaatzaak tegen Shell niet in Nederland maar in Vlaanderen was gevoerd, zou het oliebedrijf dus niet enkel aankijken tegen de dreiging van een burgerrechtelijk reductiebevel, maar ook tegen een mogelijk strafrechtelijke veroordeling.

Strafrechtelijke vervolging kan in ons land rechtstreeks door de benadeelde personen worden op gang gebracht. Wachten op het Openbaar Ministerie is hier dus geen noodzaak.

Amper een jaar na het milieuzorgplichtarrest van het Grondwettelijk Hof lanceerde de Zweedse professor Johan Rockström negen ‘planetaire grenzen’. Deze grenzen willen het voortbestaan van de mens veiligstellen.

Zes van de negen planetaire grenswaarden zijn vandaag al overschreden: voor biodiversiteitsverlies, klimaatverandering, de antropogene verstoring van de stikstof- en fosforcyclus, landgebruik, chemische verontreiniging en de watervoorraad voor planten. De overschrijding van de planetaire grenswaarde voor oceaanverzuring is nakend.

(Vertaalde) grafische weergave van de planetaire grenzen.

© Azote for Stockholm Resilience Centre, Stockholm University. gebaseerd op data van Richardson et al. 2023

Overvol bad

De Vlaamse metafoor voor de overschrijding van planetaire grenswaarden is een overstromend bad. Vlaanderen is in de ban van maar één vraag: hoeveel bijkomende uitstoot van verontreiniging kan nog worden vergund in een overvol bad?

Dat er buiten het overvolle stikstof- en PFAS-bad in Vlaanderen nog tal van andere baden aan het overstromen zijn, krijgt geen aandacht, net zomin als de onomkeerbaarheid van de cumulatief door de baden veroorzaakte schade.

Bij een planetaire grensoverschrijding hoort geen witte vlag, wel een leeg canvas beschilderd met #PlanetToo

Het leeuwendeel van de mondiale uitstoot van verontreiniging is afkomstig van slechts enkele bedrijven. Het is een correcte strategie van burgers en belangenorganisaties om milieuclaims niet langer te voeren tegen inactieve overheden, maar rechtstreeks tegen piekbelasters.

In een rechtsstaat kan de rechter niet anders dan voorrang geven aan planetaire grenswaarden. Als ultieme milieukwaliteitsnormen, gericht op het voortbestaan van de mens, vormen zij voor de rechter een dwingende instructie.

De rechter zal bedrijven moeten aanzetten tot nulemissie, veel sneller dan gevraagd door een achterophinkende wetgever en overheid.

Bij een planetaire grensoverschrijding hoort geen witte vlag, wel een leeg canvas beschilderd met #PlanetToo.

‘Verzet u eens’ is een blogreeks over activisme en het redden van de wereld. In deze bijdragen laat Tom Ysewijn (Broederlijk Delen) een aantal systeemveranderaars aan het woord. Stuk voor stuk inspirerende mensen die op hun manier het systeem een hak willen zetten.

De teksten vormen een smaakmaker voor het Wereldkamp Hack The Future , een subversieve cocreatie van Broederlijk Delen in samenwerking met MO*, Oikos, De Transformisten, JNM en RESET.Vlaanderen.

Het Wereldkamp is een laboratorium, een zomerschool en een festival in één. Maak op het kamp kennis met artiesten, filmmakers, ondernemers, denkers, vertellers, activisten, juristen, academici, boomklimmers, doe-het-zelvers en vooral met je medestanders in de strijd voor systeemverandering. Ga mee van 30 juni tot 4 juli en keer terug als een volleerd hacker van het systeem.

Alle info en inschrijven op Wereldkamp.be