“‘Op reis met varkens in West-Afrika’

35 jaar oude camion, omgebouwd tot een rijdende varkensstal.

© Halewijn Timmerman

Sinds enkele jaren is wereldblogger Halewijn Timmerman aan de slag als varkensboer en transporteur in Senegal. Wat betekent het om varkensboer te zijn in een moslimland? ‘Ik probeerde ooit uit te leggen dat onverdoofd slachten in België een bekommernis is.’

In Bigene, een dorpje in Guinee-Bissau op de grens met Senegal, ligt één van de grootste varkensmarkten van heel West-Afrika. De varkens worden opgekocht in Senegal door vrouwengroepen die ze vervolgens op een vrachtwagen laden en naar Bigene voeren. Ze reizen mee met hun varkens, een onderneming die al snel 6 dagen duurt. Behalve kippen kweken en aan boslandbouw doen, kweekt en transporteert Wereldblogger Halewijn TImmerman al vijf jaar varkens in een moslimland.

Het is vrijdagnamiddag en het varkenstransport komt terug van de ramassage in de kleine dorpen buiten Kaolack. Vrouwen uit Guinee-Bissau hebben de dorpen uitgekamd op zoek naar varkens om op te kopen.

In Gawane, een wijk iets buiten het centrum van Kaolack, komt een oude DAF camion aangesputterd. De laatste halte van de rammassage des porcs. De laatste varkens worden opgekocht bij mezelf en Thomas. Sinds enkele jaren ben ik actief als varkensboer en transporteur in de informele economie in Senegal. Samen met Thomas investeerde ik in een 35 jaar oude vrachtwagen die ons van ons levensonderhoud moet voorzien.

Meer dan 50 – 60 euro in de maand zal het mij niet opleveren al die jaren. Het leerde me wel sjacheren en afpingelen, leven en denken als een ondernemer/boer in de informele economie. Welke keuzes maakt iemand met een inkomen van 60 euro per maand? Hoe en waarom maakt hij deze keuzes? Hoe managet hij prioriteiten, wat zijn denkpatronen en omgangsvormen? Dit waren mijn drijfveren om varkens te gaan kweken.

Van Halezwijn op de chiro als roepnaam naar varkensboer. Niet bepaald het financiële gat in de markt, maar het bracht me zoveel meer op dan wat luttele CFA’s (en bij momenten wat hyperventilatie).

Een rijdend bedrijf

De ronkende motor van de oude DAF camion is niet te horen boven het gekrijs van de varkens. Volgens google maps hebben we een rit van twee keer 6 uur en 34 minuten voor de boeg, in realiteit is het een expeditie van zes dagen. Van Kaolack naar Bigene is even ver als van Brussel naar Amsterdam. In wezen een tocht van Senegal, door Gambia naar Guinee-Bissau. Een onderneming die de voor- en (vooral) nadelen van het niet toepassen van het ECOWAS-vrijhandelsverdrag pijnlijk blootlegt. Maar hierover later meer.

Le marché des porcs is een b(l)oeiende interregionale handel, een informele markt met zeer specifieke dynamieken waar maar zeer weinig over geweten is.

Met de camion onderweg naar Guinnee

Halewijn Timmerman

Onze vrachtwagen is keurig omgebouwd tot een rijdende varkensstal met een laadcapaciteit van plus ou moins 80 volwassen dieren 60 in de bak, 20 op het dak. In heel Senegal rijden er zo maar een tiental rond.

In de vrachtwagen is er plaats voor de eigenaar van de wagen en de chauffeur. Deze zitten in the front. In de laadbak zitten de varkens en de eigenaren van de varkens. Meestal zijn dit vrouwen. Ze zitten op een houten bankje tussen hun beesten. Elke groep vrouwen heeft een verantwoordelijke die de communicatie verzorgt met de eigenaar van de camion.

De huurprijs van de camion ligt vast, maar daar wordt uiteraard altijd vurig over onderhandeld. Elke vrouw draagt evenredig bij naar het aantal varkens dat ze vervoert. Stel dat de camion 600 euro kost om af te huren en in de camion zitten 60 varkens. Elke vrouw betaald dan 10 euro per varken dat ze naar Guinee brengt. Geen rocket science tot dusver.

Dit bedrag wordt op het einde van de rit aan de eigenaar betaald. Met deze 600 euro worden de varkens opgehaald in de verschillende dorpen en afgezet in Bigene. Als het kan levend, maar indien er sterven dan is dit niet de verantwoordelijkheid van de eigenaar van de vrachtwagen. Aansprakelijkheidsregels 2.0.

De brandstof, politiepremies en eventuele – altijd wel enkele – pannes onderweg worden betaald van deze 600 euro. Ook de chauffeur wordt betaald door de eigenaar van de wagen, die bijna altijd meereist. Vertrouwen is goed, controle is beter zou Lenin zeggen. Zeker in een informele context waarbij controlesystemen vanop afstand zo goed als afwezig zijn.

In dit systeem is het ook een nationale sport om overal een extra graantje te kunnen meepikken. Van een verzonnen panne over een uitgevonden politiecontrole of een voedselinspectietaks, het zijn maar enkele van de triljoen voorbeelden die een ondernemer in Senegal kan en zal meemaken. De creativiteit van de Senegalezen is groot. Logisch gevolg van een samenleving die doordrongen is van schaarste.

Selfie met gelukkige dames. Alle varkens verkocht, geen sterftes. Op de terugweg

© Halewijn Timmerman

Naar de ferry in Gambia

De rammasage is afgelopen. De vrachtwagen wordt in staat van paraatheid gebracht om te vertrekken. Het gaat er gehaast aan toe. Waterbidons worden bijgevuld, een rijstschotel wordt nog snel naar binnen gewerkt en de laatste varkens worden op de camion geladen. Ik heb ooit proberen uitleggen dat het debat over onverdoofd slachten een dagdagelijkse bekommernis is in België. Een opening om te vertellen over een partij voor de dieren vond ik tot dusver nog niet.

Onder de namiddagzon van 41 graden en met 59 zwetende varkens in de laadbak is bengelen geen optie. Het is al 16 uur en de kans op een overnachting trois étoilles, voor de rivier in Gambia, is groot. Dit verdriedubbelt het risico op sterfgevallen in de camion. Het verdriedubbelt vooral het risico dat de vrouwen er op het einde van de rit niets aan overhouden.

Maria heeft 8 varkens kunnen kopen. Ze zit met een stok in de hand op een houten bankje voor haar beesten. Ik ken haar ondertussen redelijk goed. Het is nu een jaar dat ik bijna wekelijks mee op en af naar Guinee ga. Mijn inkomen hangt er namelijk ook vanaf. Ik koos bewust een rijdende varkensstal boven een geacclimatiseerde 4x4.

Maria is onlangs gescheiden van haar man en staat nu op haar eigen benen. Ze is de enige kostwinner van de familie. Dit brengt veel stress met zich mee en zorgt voor een totaal andere rolverdeling binnen de familie. (Stress? Dat hebben ze toch niet in Afrika?) Ze geniet ervan weg te zijn van huis, maar ze is bijna 60 en de ritten beginnen door te wegen. Haar gezondheid is wankel, maar ze heeft geen andere keuze.

‘Hebben jullie geen thee voor ons mee?’

Op de grens met Gambia naderen we de douane. De nodige taxen dienen betaald te worden. Niet als we de letters van het ECOWAS-verdrag zouden volgen. De Economische Gemeenschap van West-Afrikaanse Staten (ECOWAS) heeft als doel het bevorderen van de economische integratie. Vrij verkeer van personen en goederen zijn speerpunten van dit verdrag.

Toch zal nationale wetgeving ook hier winnen van de multilaterale samenwerking. Samenwerken over landsgrenzen heen is nergens evident. Laat staan in een context waarin elk land op zijn tandvlees zit op het vlak van armoede.

Om Gambia door te komen moet je voorbij een achttal controleposten. Acht afleveringen van Tom en Jerry, acht keer een adrenalineshot door heel je lijf.

Even verderop zet de Gambiaanse politie ons aan de kant. We kennen elkaar. Als je hier elke week passeert ontstaat er een… hmmm… “speciale” band. Het kat en muisspel kan beginnen. Hoe langer ze ons aan de kant zetten, hoe meer kans op dode varkens. Hoe groter de kans dat we voor de brug in Gambia zullen moeten slapen. De ferry vaart maar tot 19 uur en het is al 18.15 uur.

Er dient dus een motiveringspremie betaald te worden om de politie gunstig te stemmen. Een klein defectje aan een 35-jarig oude camion is immer snel gevonden. Een nieuwe camion is onbetaalbaar en een oude camion is nooit in orde. Een problematiek waar zowat elke chauffeur in Senegal mee kampt. De politie maakt er handig gebruik van om hun corruptiepot te spijzen. ‘Hebben jullie geen attaya (thee in het Wolof) voor ons mee?’ is hier de codetaal voor smeergeld.

Om Gambia door te komen moet je voorbij een achttal van dergelijke controleposten. Acht afleveringen van Tom en Jerry, acht keer een adrenalineshot door heel je lijf. Alles went, maar ik kan er nog altijd maar heel moeilijk mee om. Aan de buitenkant oog ik rustig, vanbinnen neemt mijn hartslag het van mij over. Ik hoor het kloppen in men keel, krijg tintelingen in lippen en begin wazig te zien.

Onderhandelen met de politie over welk verfrommeld briefje je hen zal toesteken. Een skill waarvan ik dacht ze te nooit te moeten leren. Ik ben er nog altijd niet goed in. Het druist in tegen zowat elk principe dat ik had voor ik naar Senegal kwam.

Maar het is dat of niet eten. Het morele vingertje dat ik hierover ophield voor ik me zelf in deze situatie bevond, is gesmolten als boter onder de Senegalese zon. Deze motiveringspremies worden dan ook door elke informele (en formele) ondernemer ingecalculeerd als bedrijfskost. De officieel boekhoudkundige term in Senegal hiervoor is ‘prime de motivation’. In mijn geval ongeveer 15% van de omzet.

aanschuiven voor de overzetboot in Gambia in 2018

© Halewijn Timmerman

We passeren een kilometerlange rij gestationeerde bussen en vrachtwagens. Tekenen aan de wand dat we de overzet in Gambia naderen. Twee gammele veerbootjes voorzien hier dagelijks de overzet van honderden wagens, personen en tonnen goederen. De boten varen met de regelmaat van geen enkele klok. Ze varen evenveel niet als wel. Sommige vrachtwagens staan hier tot een week aan te schuiven om over te kunnen steken.

Het is half zeven en we zoeken ons plaatsje in de rij van “levende goederen”. Links en rechts laten we nog een verfrommeld briefje achter om wat voor te steken. Een verschrikkelijk gevoel, maar wie ben ik om dat te veroordelen. Je kan er echt niet buiten. Of wel? Een interessante discussie die grenzen aftast.

De overzetboot op de Gambia

© Halewijn Timmerman

Thomas schudt zijn hoofd. Met een zucht fluistert hij ‘on dors ici boy’. We stappen naar het einde het van de kade. Daar weten ze ons te zeggen dat de laatste boot al uitgevaren is. Noem het eerder een “drijvend wrak” dat op en af vaart. Zonder veel gepraat keren we terug naar de camion en melden het slechte nieuws aan de vrouwen.

We zijn dit gewoon, maar het is toch wel echt zure kost. Slapen op een gebedsmatje naast een rijdende varkensstal voor de overzetboot in Gambia. Ik had het niet durven dromen toen ik als student in de kroeg op de oude markt meer pinten over me heen morste dan goed voor mij was. Vroeger was alles beter.

Na een heerlijke nacht onder de blote sterrenhemel, kunnen we met de eerste ferry de Gambiarivier over. De varkens van Maria leven nog, maar ze vreest dat ze het niet allemaal zullen halen tot in Guinee.

Wachten op de kade voor de overzetboot

© Halewijn Timmerman

Vraag en aanbod

Het oeroud economisch principe is hier van tel. Een product wordt van plaats A naar B getransporteerd omdat het daar schaars is en dus duurder. Senegal is voor 94% islamitisch en kent bijgevolg geen al te grote afzetmarkt voor varkensvlees.

Varkens worden in Senegal quasi alleen maar vetgemest door afvalstromen. Ze circuleren vrij rond in de wijk op zoek naar overschotten die de huishoudens op straat gooien. Afvalophaling staat nog niet helemaal op punt in Senegal, om met eufemismen te praten.

De keuze om dit op straat te kieperen, wetende dat een wroetende viervoeter dit komt opruimen, is een evidentie. In België heet dit circulaire economie en staan er subsidiepotjes op springen omdat ze geen goede projecten vinden. Ik kan er alvast een twintigtal verschillende opsommen in Senegal. Het staat er bol van de circulariteit.

Onderzoek in Senegal toont aan dat het traditioneel kweken van varkens een groot deel van het familiebudget voorziet voor christelijke huishoudens. De financiële input is ei zo na onbestaande en volwassen dieren worden verkocht tussen de 100 en 150 euro. Op 9 tot 12 maanden tijd heb je een “vet” varken van 60 tot 80 kg. In België zijn de meeste varkens slachtrijp na 6 maanden en wegen ze tot 150 kg. In Senegal verbouwen ze geen hectare tarwe en soja om deze nadien als veevoeder aan varkens te geven. Varkens kunnen vrij wroeten en de natuur hun gang laten gaan. Wie dient wiens normen over te nemen?

In een doorsnee week kan een vrouw met het opkopen van varkens tot 70 euro verdienen voor een zesdaagse werkweek van 12 uur per dag.

Voor een varken kan je in Guinee-Bissau tot ongeveer 30% meer krijgen, afhankelijk van de periode. Guinee telt ongeveer 50% christenen en de vraag naar varkensvlees is dus veel groter. Het transport per varken kost ongeveer 15% van de verkoopprijs. Daarbij komen nog de bedrijfskosten bij die tijdens de rit niet gerekend worden. Overnachtingen, eten, drinken, etc.. Een zesdaagse expeditie all-inclusive zonder optie op verzekering.

Grofweg gerekend kan je op een varken tussen de 10 en de 15 euro verdienen. Afhankelijk van grootte, gewicht en periode van het jaar. Een vrouw koopt gemiddeld tussen de 5 en de 8 varkens op. In een doorsnee week kan ze tot 70 euro verdienen voor een zesdaagse werkweek van 12 uur per dag. Voor 72 uur werk is dit een relatief goed betaalde job in Senegal.

Indien we dit uitrekenen in uurloon komen we op 0,80 eurocent per werkuur of 6 euro per dag. Nog niet zo slecht als we weten dat de Verenigde Naties en de Wereldbank iemand met een loon van minder dan 2 euro per dag definiëren als “echt arm”. Jammer genoeg is de dame in kwestie vaak de enige kostwinner voor de hele familie.

De laatste 10 km– de kasseistrook van Guinee

We arriveren aan de laatste etappe van de rit. Eén lange kronkelende weg door de brousse op een paadje van nog geen 2 meter breed. 10 km lang vrezen en hopen dat de vrachtwagen niet omver kantelt. Ik maakte het slechts drie keer mee.

Twee uur later arriveren we op de eindbestemming. De marchands zullen morgen toekomen.

Op de varkensmarkt in Bigene met Maria en Thomas

© Halewijn Timmerman

Na twee dagen rijdt een lege camion terug richting Senegal. Als alles goed gaat heeft iedereen een dagje rust en kan een nieuwe expeditie starten. Geen sponsoring van buitensportbedrijven voor deze expeditie, tegenwoordig wel een brug in Gambia die de rit al iets draaglijker maakt.

Het zijn ongelooflijke vrouwen die wij naar Guinee vervoeren. Ik sta keer op keer versteld van hun veerkracht, moed en positiviteit. 60 jaar en elke week op expeditie. Ik hoop dat mijn moeder dit nooit hoeft te doen.

En dan is er nog dat kweken in een moslimland…