“‘Peru zoekt president (en komt ongemakkelijk verleden tegen)’

Een kleine achterwaartse sprong in de tijd brengt ons naar Peru anno 1990. Tien jaar na de eerste aanslag van het Lichtend Pad leek de beweging sterker dan ooit en kende de economie een hyperinflatie na de doortocht van president en mislukt econoom Alan García. Alberto Fujimori werd democratisch verkozen maar pleegde twee jaar later, in april 1992, een autocoup.

Hij ontbond het parlement en installeerde een dictatuur. Zijn paramilitaire doodseskader Grupo Colina kreeg vrij spel en werd berucht omwille van ontvoeringen en buitengerechtelijke executies.

Enkele maanden later laat het Lichtend Pad twee bomauto’s ontploffen in Miraflores, de upper-middleclass wijk van Lima. Er vallen 25 doden en er gaat een schokgolf door de publieke opinie. Het conflict dat uitgevochten werd in de verre hooglanden bereikte de hoofdstad. De strijd tegen het Lichtend Pad werd de eerste prioriteit van de autoritaire regering. In september 1992 ontdekken de geheime diensten het geheime hoofdkwartier in Lima en wordt Abimael Guzman, de leider van het Lichtend Pad, gearresteerd. De beweging is onthoofd en stort langzaam in elkaar, het geweld daalt drastisch. De manier waarop de beelden van Guzman’s arrestatie zorgvuldig worden ingezet in Fujimori’s propagandamachine doen denken aan George Bush’s ‘we got him’ bij de arrestatie van Sadam Hoessein in 2003.

Terend op het klimaat van terreur dat het land verlamde installeerde Fujimori zijn ‘autoritaire consensus’: hij saboteerde, vaak met de goedkeuring van een groot deel van de bevolking, alle democratische mechanismen om zo zijn bewind stevig te kunnen verankeren. In 1995 vaardigde hij een amnestiewet uit die het leger en de Grupo Colina vrijspraken van alle misdrijven gepleegd in de war on terror. De oppositie werd het zwijgen opgelegd en mensenrechtenorganisaties werden er van beschuldigd onder één hoedje te spelen met de communisten van het Lichtend Pad.

De herinnering van de fujimorista’s

Het regime van Fujimori wordt door Transparency International als één van de corruptste van de 20e eeuw beschouwd. In 2000 kwam zijn grootschalige fraude aan het licht en werd zijn positie onhoudbaar. Fujimori vluchtte naar Japan, de dictatuur viel en Peru begon aan een moeizame transitie. De negationistische ‘memoria fujimorista’ van het conflict is echter diep in het collectieve geheugen gegrift. Voor veel Peruanen blijft Fujimori in de eerste plaats de held die het Lichtend Pad versloeg en orde schiep in de chaos in plaats van de corrupte dictator die het niet al te nauw nam met politieke vrijheden en mensenrechten. Tot op vandaag staat het fujimorismo sterk in invloedrijke sectoren binnen de Peruaanse samenleving zoals het leger, de bedrijven en de media.

In 2009 werd Fujimori veroordeeld tot 25 jaar celstraf. De uitspraak was historisch: voor het eerst werd een democratisch verkozen president berecht én schuldig bevonden voor mensenrechtenschendingen door een nationale rechtbank.

Keiko is overal

Alberto’s dochter Keiko werd op 19-jarige leeftijd geïntroduceerd in de politiek, toen ze het van haar moeder1 overnam als first lady. Na haar historische monsterscore bij de parlementsverkiezingen in 2006 deed ze in 2011 een eerste gooi naar het presidentschap maar verloor met een nipt verschil van 3% van Ollanta Humala.

Haar populariteit is waarschijnlijk deels te verklaren door de ‘memoria fujimorista’ en de overtuiging dat - net zoals in de jaren negentig - enkel een harde hand orde kan scheppen in de chaos en een einde kan maken aan de delinquentie en onveiligheid. De georganiseerde misdaad is vooral voor de stedelijke bevolking bezorgdheid nummer één en veel kiezers lijken bereid om bepaalde vrijheden op te geven voor veiligheid. Ook op het platteland in Ayacucho heeft Keiko veel aanhang en wordt haar vader herinnerd als de vredebrenger tijdens de burgeroorlog. Dat hij in de gevangenis zit voor mensenrechtenschendingen vinden velen ‘overdreven’ of ‘onrechtvaardig’. Het geweld van de militairen tijdens het conflict wordt vooral geassocieerd met dat van zijn voorganger Alan García, die president was van 1985 tot 1990, wanneer het conflict op zijn hoogtepunt was.

Daarnaast is er Keiko’s goed geoliede propagandamachine. De sterke positie van het fujimorismo in machtige sectoren van het land zorgt ervoor dat ze handenvol geld heeft om campagne te voeren. Dit is te merken in het straatbeeld: Keiko en haar partij Fuerza Popular (‘Volkskracht’) zijn overal. Bergflanken op uren van de bewoonde wereld zijn beschilderd met reuzengrote oranje-witte K’s, thee wordt op het platteland gedronken uit Keiko-tassen en Keiko-petjes houden de felle Andes zon uit de ogen van klein en groot. Haar propaganda is vaak de enige die de meest desolate gebieden bereikt. De beste melkkoe van een boer die ik enkele maanden geleden interviewde luistert naar de naam Keiko.

Fille à papa of self-made woman?

Het economisch programma waarmee Keiko naar de verkiezingen trekt is rechtstreeks gebaseerd op de grondwet van 1993 - die ‘goedgekeurd’ werd toen het parlement al ontbonden was - en belooft een hard neoliberaal beleid. Of Keiko ook van plan is om Alberto Fujimori’s autoritaire stijl te kopiëren als ze het tot president schopt blijft een prangende vraag. In haar pogingen om zich te distantiëren van haar vader lijkt ze op z’n minst twee verschillende gezichten te hebben: één voor de internationale gemeenschap en één voor haar Peruaanse achterban. Tijdens een lezing aan Harvard in september erkende ze dat er ‘zware fouten’ gemaakt werden tijdens het regime van haar vader, fouten die zich niet zullen herhalen tijdens haar potentiële presidentschap. In de Peruaanse media verklaarde ze echter herhaaldelijk dat haar vaders veroordeling ‘onrechtvaardig’ is en dat ze alles zal bewerkstelligen om zijn vrijlating te bekomen.

Mensenrechten staan op het spel

Enrique, de broer van Gisela Ortiz, werd op 18 juli 1992 samen met acht medestudenten en een professor van de universiteit La Cantuta in Lima ontvoerd door leden van Fujimori’s Grupo Colina. Een deel van de stoffelijke resten van Enrique werd teruggevonden op een vuilnisbelt, de andere lichamen zijn nog steeds verdwenen.  Als directrice van de NGO EPAF2 engageert Gisela zich dagelijks in de zoektocht naar vermiste personen. Ze maakte van de strijd om gerechtigheid haar levenswerk en ontpopte zich tot één van Peru’s bekendste mensenrechtenactivisten.

Gisela gruwelt bij het idee van een mogelijke vrijlating van Alberto Fujimori.  ‘De veroordeling van Fujimori betekende een belangrijke stap vooruit op het vlak van gerechtigheid voor mensenrechtenschendingen. Zijn vrijlating zou de weinige vooruitgang die we op al die tijd geboekt hebben in één klap te niet doen’, verklaart Gisela. Ondanks het feit dat Keiko in haar huidige discours een light-versie van het fujimorismo verkoopt, is ze bang dat Keiko de stijl van haar vader zal kopiëren eens ze aan de macht komt. ‘Keiko en haar achterban hebben geen enkele interesse in het respecteren van mensenrechten of democratische waarden. Ze zal met harde hand regeren en de oppositie zal gecriminaliseerd worden.’ Gisela’s persoonlijke vrees dat zij en haar familie opnieuw zullen geviseerd worden is misschien wel in verband te brengen met het eerste programmapunt van Keiko op vlak van defensie: het uitbreiden van de geheime diensten.

‘Keiko en haar achterban hebben geen enkele interesse in het respecteren van mensenrechten of democratische waarden.’

Dat Keiko het niet al te nauw neemt met de mensenrechten blijkt alleszins uit de scherpe kritiek die ze uit op het werk van de waarheidscommissie die van 2001-2003 haar licht liet schijnen over twintig jaar burgeroorlog. Volgens haar hield de commissie niet genoeg rekening met de mening van de politie en militairen. Als ze spreekt over de slachtoffers van het conflict houdt ze het op 26 000 doden, hetgeen in schril contrast staat met de bijna 70 000 die de waarheidscommissie becijferde. Het ‘erkennen van het belang van reparaties voor de families van onze politiemensen en soldaten die het terrorisme bestreden’ is in deze bewoording opgenomen in haar verkiezingsprogramma, hetgeen duidelijk maakt op welke sectoren ze mikt.

Veronika, het alternatief van links

Peru heeft niet mee gesurft op de linkse wind die de afgelopen decennia door Latijns-Amerika waaide. Dat heeft veel te maken met de erfenis van het Lichtend Pad. Het stigma dat het geweld van de communistische beweging achterlief op links en op partijpolitiek in het algemeen werd handig uitgebuit door Fujimori om de politieke bases kapot te maken. Dit zorgt ervoor dat de politieke partijen vandaag voornamelijk ter ondersteuning van individuen dienen en dat breed gedragen politiek activisme vrijwel onbestaande is. Huidig president Ollanta Humala, die de vorige presidentsverkiezingen won door zich centrum-links te profileren, heeft weinig van zijn beloften waargemaakt en een groot deel van zijn achterban teleurgesteld. Toch slaagde het Frente Amplio - een breed front van progressieve partijen en verenigingen - er in om met de 35-jarige Veronika Mendoza een geloofwaardige en charismatische kandidate naar voor te schuiven. Veronika belichaamt met haar sociaal programma de hoop van links. Als nieuwkomer met slechts een fractie van het budget van andere kandidaten is het echter twijfelachtig dat ze veel verder zal komen dan de 4% die de peilingen momenteel voorspellen.

Corruptie en cynisme

Net als in België is er in Peru stemplicht. Die verplichting van hogerop is voor veel Peruanen de enige reden om deel te nemen aan de verkiezingen. Het geloof in de politiek als motor van verandering is bijzonder laag en op minder dan twee maanden van de eerste ronde druipen de sociale media van het cynisme.

Volgens het jaarlijkse rapport van Proetica, de Peruaanse tak van Transparency International, gelooft 96% van de ondervraagde Peruanen dat de georganiseerde misdaad zeer sterk (82%) of een beetje (14%) geïnfiltreerd is in de politiek door o.a. de financiering van politieke campagnes met illegaal geld, het bestaan van fictieve overheidsopdrachten voor witwaspraktijken en connecties met criminele groeperingen. De rechterlijke macht wordt volgens dezelfde rondvraag door 47% als de meest corrupte nationale instelling beschouwd, gevolgd door het parlement (44%), de politie (42%) en de politieke partijen (30%).

Het grote wantrouwen in de rechterlijke macht leidde enkele maanden geleden nog tot de controversiële ‘chapa tu choro’ campagne, waarbij burgers elkaar op sociale media aanspoorden om het recht in eigen handen te nemen en criminelen op gruwelijke wijze een lesje te leren - met verscheidene varianten als: ‘chapa tu choro y déjalo paralítico’ (grijp je dief en laat hem verlamd achter) of ‘chapa tu choro y déjalo muerto’ (grijp je dief en laat hem dood achter).

Wie wint de hoofdprijs?

Gisela schat de kans zeer reëel dat Keiko effectief als eerste over de meet zal komen, al gelooft ze wel dat het tot een tweede ronde zal komen. De kandidatuur van Julio Guzmán, die met 16% in de peilingen de enige kanshebber lijkt om Keiko te verslaan, werd vorige week in twijfel getrokken door de nationale verkiezingsjury op verdenking van zogenaamde procedurefouten waardoor het onzeker is of hij in de race blijft. Journalist Gustavo Gorriti, die als politiek opponent gefolterd werd tijdens de dictatuur, suggereerde hierop dat het mogelijk gaat om sabotage vanuit het kamp van de fujimorista’s. Hij sluit de mogelijkheid niet uit dat er opnieuw dezelfde mechanismes van politieke fraude aan het werk zijn als in de jaren ’90 en roept op tot waakzaamheid.

Zullen de Peruanen hun toekomst bouwen op de fundamenten van een omstreden verleden? Twee dingen staan vast: het belooft spannend te worden en er staat heel wat op het spel.

Interview met Gisela Ortiz op 17/02/2016.

(1) Susana Higuchi scheidde in 1994 van Alberto Fujimori nadat ze hem beschuldigde van foltering. Volgens haar getuigenis werd ze na de autocoup ontvoerd en meegenomen naar de kelders van El Pentagonito, het hoofdkwartier van de geheime diensten in Lima, waar ze gefolterd werd. Een maand voor de coup had Susana een corruptieschandaal binnen de familie Fujimori aan het licht trachten te brengen, hetgeen mogelijk aanleiding gaf tot haar ontvoering. Volgens Susana waren haar kinderen, waaronder dochter Keiko, op de hoogte van de foltering maar kozen ze steeds de kant van hun vader.

(2) Equipo Peruano de Antropología Forense, het Peruaans team van forensische antropologen, is een NGO die zich bezighoudt met de zoektocht naar de naar schatting 15 000 verdwenen personen in Peru en de exhumatie van clandestiene begraafplaatsen.