“‘Beklaagde goudhandelaar brengt Erdogan in verlegenheid ’

Het afgelopen voorjaar verschenen op MO* verschillende blogposts over de in Iran geboren Turkse goudhandelaar Reza Zarrab. We stellen hem in het kort nog even voor.

In december 2013 was Zarrab de centrale figuur in een corruptieschandaal rond de regerende Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) van de toenmalige premier en huidige president Erdogan. Vier AKP-ministers werden er door aanklagers van beschuldigd smeergeld van Zarrab aangenomen te hebben. In ruil daarvoor hielpen deze ministers hem met zijn zwendel rond de goud-voor-olie-overeenkomst tussen Turkije en Iran in die jaren. Als gevolg van de onthulling namen zij ontslag en werd Zarrab gearresteerd.

Link

Lees ook: Proces in de VS baart Turkse president Erdogan kopzorgen

De aanklagers die de zaak aanhangig maakten sympathiseerden met imam Fethullah Gülen, Erdogans tot aartsvijand getransformeerde voormalige bondgenoot. Erdogan greep in binnen justitie en noemde de procedure een samenzwering van Gülens volgelingen tegen zijn bestuur. Daardoor kwam Zarrab na 70 dagen alweer vrij. Op 19 maart 2016 werd hij echter in de VS gearresteerd, ditmaal op beschuldiging van het ontduiken van de boycot tegen Iran, witwaspraktijken en het misbruiken van Amerikaanse banken in dat verband.

Over de Turkse staatsbank Halkbank was in december 2013 al gebleken dat ze de spil vormde van Zarrabs financiële constructie.

Het proces tegen Zarrab werd keer op keer uitgesteld, maar is nu eindelijk begonnen. Daar ging echter het een en ander aan vooraf, want in november bleek dat hij zich niet meer in een Amerikaanse gevangenis bevond, wat veronderstellingen in de hand werkte dat hij met de Amerikaanse aanklager tot een akkoord was gekomen over het afleggen van verklaringen in ruil voor strafvermindering.

In de week voor het proces begon werd dat bevestigd. Vanaf dat moment ging het niet meer om een proces tegen Reza Zarrab, maar een tegen Mehmet Hakan Atilla, een directeur van Halkbank. Over deze Turkse staatsbank was in december 2013 al gebleken dat ze de spil vormde van Zarrabs financiële constructie. In maart 2017 reisde Atilla naar de VS, waar hij onmiddellijk werd aangehouden.

Corruptie van economieminister

Zafer Caglayan

Jwh (CC-BY-SA-3.0-LU)​

Hoewel de datum van het begin van het proces uiteindelijk voor 4 december werd vastgesteld gingen daar dagen met getuigenverklaringen aan vooraf. Verreweg de meeste aandacht was er voor wat Zarrab te vertellen had. Op 29 december begon hij met een uitgebreid exposé over hoe het witwassen van Iraanse tegoeden bij Halkbank in zijn werk ging. Voordat hij daaraan toekwam bekende hij echter dat hij in de gevangenis bewakers had omgekocht in een poging beschikking over alcohol, drugs, vrouwen en een telefoon te krijgen. Ook zei hij in de gevangenis bedreigd te zijn geweest.

Halkbank hielp Zarrab vervolgens bij het omzetten van Iraanse tegoeden in goud, en vervolgens weer in geld

Volgens Zarrab was de eveneens in New York (bij verstek) terechtstaande Halkbank-directeur Süleyman Aslan aanvankelijk huiverig om met hem in zee te gaan. Aslan vond Zarrab te bekend in Turkije, waar gezien zijn huwelijk met de bekende zangeres Ebru Gündes iets voor te zeggen viel. Door toenmalig economieminister Zafer Caglayan, een van de vier ministers die in 2013 tegen de lamp liepen wegens corruptie, te betalen, verzekerde Zarrab zich ervan dat Aslan overstag ging.

Halkbank hielp Zarrab vervolgens bij het omzetten van Iraanse tegoeden in goud, en vervolgens weer in geld, waarmee Iran zich ondanks de boycot in het internationale betalingsverkeer kon begeven (in tegenstelling tot wat eerder wel werd aangenomen kwam dat goud dus nooit in Iran terecht).

De climax van de eerste dag waarop Zarrab getuigde volgde toen hij zei dat het aan Caglayan betaalde geld tientallen miljoenen euro’s bedroeg. De belangrijke rol voor Caglayan verklaart waarom justitie in de VS hem eveneens vervolgd, al staat hij bij verstek terecht. Aslan eiste volgens Zarrab zelf echter ook zijn aandeel. Hij wilde zelfs zo veel dat Zarrab op een zeker moment Aslans handtekening liet vervalsen om daar onderuit te komen.

Zarrab bekende dat hij in India, China en Italië tot soortgelijke constructies als met Halkbank probeerde te komen, maar dat de schrik daar toesloeg toen duidelijk werd dat dit op het ontduiken van de boycot tegen Iran neerkwam.

Goud uit Libië

Verder legde Zarrab uit hoe hij in eerste instantie tevergeefs trachtte een rekening te openen bij de Turkse Aktifbank. Daar zei men dat voor een rekening ten aanzien van transacties met Iran speciale toestemming nodig was. Door bemiddeling van toenmalig minister voor Europese Zaken Egemen Bagis kwam die toestemming er alsnog. Ook Bagis nam in 2013 ontslag naar aanleiding van onthullingen door Gülens aanklagers over corruptie bij de AKP.

Saillant detail: Berat Albayrak, de huidige energieminister en schoonzoon van Erdogan, zat destijds in de directie van Aktifbank.

In Turkije doet nu het gerucht de ronde dat (een deel van) het door Zarrab geïmporteerde goud ooit bezit was van Khaddafi.

Toch kwam Erdogan die eerste avond nog niet ter sprake bij Zarrab. Dat gebeurde pas de tweede avond toen een opname van een telefoongesprek aan de orde kwam tussen Zarrab en Özgür Erker, een hooggeplaatste medewerker van de Arabië-Turkije bank (A&T), die eveneens onderdeel vormde van de witwasconstructie. A&T ontving Turkse lira’s van Halkbank om vermogen van Iran te verhullen. Wat buiten beschouwing bleef, maar niettemin vermeldenswaardig is, is dat A&T eerder bekend stond als de bank van de Libische dictator Khaddafi en dat de Turkse bankautoriteit er door de burgeroorlog in Libië controle over kreeg. In Turkije doet nu het gerucht de ronde dat (een deel van) het door Zarrab geïmporteerde goud ooit bezit was van Khaddafi.

Tijdens het gesprek met A&T-medewerker Erker zei Zarrab van Caglayan gehoord te hebben dat Erdogan en toenmalig minister van Financiën Ali Babacan opdracht gaven om twee andere Turkse staatsbanken, Ziraatbank en Vakifbank, bij de transacties met Iran te betrekken. Zarrab bevestigde de authenticiteit van de opname.

Samenzweringstheorie

Hoewel Zarrab dus uit tweede hand over betrokkenheid van Erdogan en Babacan vernam, deed dit onderdeel van zijn verklaring tot ver buiten New York veel stof opwaaien. Zoals in Turkije, waar Erdogan zich hysterischer uitliet naarmate het proces naderbij kwam en vorm kreeg. Eerder ondernam hij samen met ministers verschillende initiatieven die tot het einde van het proces moesten leiden. Variërend van gesprekken met Amerikaanse regeringsvertegenwoordigers tot een bemiddelingspoging met de VS waartoe Rudy Giuliani, de voormalige burgemeester van New York en vertrouweling van de Amerikaanse president Donald Trump, tot de verdediging van Zarrab toetrad.

Erdogan verwijt de Amerikaanse justitie samen te spannen met Gülen om hem en Turkije ten gronde te richten. Hij legt daarbij een verband met de couppoging van 15 juli 2016 in Turkije.

Toen bleek dat geen soelaas bood goot Erdogan het proces in New York in de vorm van een samenzweringstheorie. Erdogan verwijt de Amerikaanse justitie samen te spannen met Gülen om hem en Turkije ten gronde te richten. Hij legt daarbij een verband met de couppoging van 15 juli 2016 in Turkije. Wat toen niet lukte willen Gülen en machten in de VS nu bereiken met de verklaringen van Zarrab tijdens het proces tegen Atilla. Het is duidelijk dat Erdogan een beroep doet op de gevoeligheid voor complotverhalen bij zijn achterban.

Door zijn verklaringen is Zarrab volledig uit de gratie gevallen bij Erdogan. Drie dagen van bekentenissen leidde ertoe dat in Turkije beslag werd gelegd op zijn bezittingen, waaronder peperdure villa’s aan de Bosporus. Wat er ook verder gebeurt, Zarrab kan zich nooit meer in Turkije vertonen. Daar zou hem ongetwijfeld de lange gevangenisstraf wachten die hij de in de VS tracht te ontlopen door uit de biecht te klappen.

In een kantoor van Zarrab trof de politie een handgeschreven notitie aan die de indruk wekte dat Zarrab van plan was om zich in Dubai te vestigen wanneer hij in de VS vrij zou worden gelaten. Zarrab woonde eerder in Dubai - zijn familie woont daar nog. Bovendien importeerde hij goud uit Dubai naar Turkije.

Vrees

Voor nuchtere buitenstaanders kan de retoriek van Erdogan niet verhullen dat hij vreest voor wat zich in New York voltrekt. Waarom die vrees? De onthullingen in december 2013 brachten hem immers niet de schade toe die Gülen en zijn aanklagers ervan verwachtten. De reputatie van de AKP liep er weliswaar averij door op, maar dat kwam in de daarop volgende jaren niet tot uiting bij de stembus. Zo kon Erdogan in de 2014 zonder enig probleem het presidentschap binnenhalen.

De bekentenissen van Zarrab zouden er zomaar toe kunnen leiden dat het Office of Foreign Assets Control (OFAC) van het Amerikaanse ministerie van Financiën besluit om Halkbank een boete van vele miljarden op te leggen.

Voor schut staan wegens corruptie in Turkije is echter iets anders dan voor het oog van de wereld in de VS. Het proces zal nog weken duren, maar nu is al duidelijk dat de rol van Halkbank wordt uitgelicht door justitie. Nu is Mehmet Hakan Atilla een betrekkelijk kleine vis. Zarrab noemde hem weliswaar als een specialist op het gebied van het ontwijken van de boycot tegen Iran, maar leek hem ook even tegemoet te komen toen hij zei hem nooit betaald te hebben. Zo komt Atilla vooral naar voren als een directielid van Halkbank wiens voornaamste vergrijp eruit bestaat dat hij te goed gevolg gaf aan wat zijn baas Aslan hem opdroeg.

De betrekkelijke rol van Atilla neemt niet weg dat Halkbank nauw bij Zarrabs praktijken betrokken was. Naar nu blijkt nog nauwer dan eerder werd aangenomen. Daar zit voor Erdogan een addertje onder het gras, want de bekentenissen van Zarrab zouden er zomaar toe kunnen leiden dat het Office of Foreign Assets Control (OFAC) van het Amerikaanse ministerie van Financiën besluit om Halkbank een boete van vele miljarden op te leggen. Op zich zou dat al een zware slag zijn.

Er wordt echter over gespeculeerd dat Erdogan Halkbank zou kunnen verhinderen die boete te betalen. Niet onwaarschijnlijk, want door te betalen zou hij de legitimiteit van het proces erkennen, met het risico van gezichtsverlies in de ogen van zijn achterban. Dan dreigt een ernstiger situatie, want in dat geval kan OFAC besluiten tot een boycot van het gehele bankwezen in Turkije.

Detail uit een Turks bankbiljet met de afbeelding van Ataturk

Quinn Dombrowski (CC BY-SA 2.0)​

Turkse lira

Dat laatste kan de Turkse economie zwaar opbreken. Goed, na een krimp in het derde kwartaal van vorig jaar nam de groei daarvan dit jaar weer toe, maar dat was alleen mogelijk via veel kunst en vliegwerk. Zoals nieuwe - controversiële -rekenmethoden en het sterk opvoeren van overheidsbestedingen - met name in de defensiesector. Daardoor neemt de druk op de overheidsbegroting snel toe. Voor veel landen niet de grootste ramp, maar in Turkije ligt dat anders vanwege de chronische zwakte van de economie aldaar: het tekort op de handelsbalans.

In de eerste negen maanden liepen buitenlandse investeringen al met negentien procent terug. Met een Amerikaans embargo tegen Turkse banken zou deze negatieve tendens zich heel eenvoudig dramatisch kunnen voortzetten.

Deze verkeerde combinatie maakt Turkije uiterst afhankelijk van buitenlands kapitaal. In de eerste negen maanden liepen buitenlandse investeringen al met negentien procent terug. Met een Amerikaans embargo tegen Turkse banken zou deze negatieve tendens zich heel eenvoudig dramatisch kunnen voortzetten.

Het waardeverlies van de Turkse lira gedurende de laatste maanden lijkt wat dat betreft een voorbode. De waarde van de Turkse munteenheid daalde de afgelopen jaren al geleidelijk door de schokken voor opkomende economieën waar Turkije er een van is. Nu zien we echter dat de lira achter loopt bij het presteren van de valuta’s van andere emerging economies. De procedure rond Zarrab wordt als primaire reden genoemd.

Gaat het als gevolg van het proces in New York van kwaad tot erger met de Turkse economie, dan zal de bevolking dat merken in de vorm van snel toenemende inflatie en werkloosheid. De inflatie bereikte in november al het hoogste peil sinds 2003, terwijl vooral de jeugdwerkeloosheid angstwekkende vormen is aan aan gaan nemen.

Corruptie bij de AKP kunnen veel Turken verdragen, maar geldt dat ook voor meer armoede als gevolg ervan? Dan wordt het de vraag of Erdogans samenzweringstheorieën daarvoor kunnen compenseren in het verkiezingsjaar 2019.

Heel goed mogelijk dat Erdogans vrees zich hier bevindt. Het kan echter ook om een combinatie van factoren gaan. Zo is het niet uitgesloten dat het proces in New York feiten aan het licht brengt die in 2013 buiten beschouwing bleven. Als het niet in de rechtszaal is, dan wel in de media. Daarover later meer.