“‘Religie boomt in “seculier” Ethiopië’

Viering van St. Gabriel

© Jep Stockmans

Ondanks de extensive pogingen van de regering om de Ethiopische bevolking en publieke ruimte te seculariseren, is religie sterker als ooit. Moslims en christenen beleven hun religie op een alomvattende wijze. Religie is deel van de alledaagse beleving en er zijn geen tekenen van grootschalige verandering op dit vlak. De regering poogde secularisering teweeg te brengen via modernisering en via onderdrukkende maatregelen waarbij geweld niet geschuwd werd. Het resultaat was veel ongenoegen naar de regering toe en religieuze aanhang en beleving hebben op geen enkele manier moeten inboeten. Dit is een analyse van de gebeurtenissen die plaatsvonden in Addis Abeba sinds 1991 tot circa 2018.

Seculiere regering -> seculiere maatschappij (in theorie)

In 1991 kwam er een nieuwe regering aan de macht in Ethiopie. Na het verslaan van het communistisch regime, genaamd ‘de Derg’ nam het Ethiopian People’s Revolutionary Front (EPRDF) de macht, onder de leiding van het Tigray People’s Liberation Front, over. Dit werd over heel de wereld gevierd omdat het EPRDF gezien werd als de regering die Ethiopië de moderniteit in zou leiden. Dit idee werd, door middel van een modern raamwerk, gematerialiseerd in de constitutie van 1995. Hierin werden, naast religieuze vrijheid, staat en religie gescheiden waardoor de Ethiopische Orthodoxe kerk definitief zijn invloed in de regering verloor. Het idee van de EPRDF was dat de modernisering van Ethiopië zou leiden tot het verdwijnen van religie uit de publieke ruimte om uiteindelijk volledig te vergaan zoals dat met het Christendom in West-Europa het geval was. Echter, in Ethiopië gebeurde het tegenovergestelde.

Na de val van het Derg regime was de Ethiopische bevolking gedesilusioneerd door de communistische ideologie en vele grepen terug naar hun pre-communistische religie

Het Derg regime was communistisch en volgde het idee dat religie “opium” is voor de bevolking. Religie werd tijdens de Derg periode dus volledig verbannen uit de Ethiopische maatschappij. Na de val van het Derg regime was de Ethiopische bevolking gedesilusioneerd door de communistische ideologie en vele grepen terug naar hun pre-communistische religie als antwoord op de moeilijkheden van het leven waarmee ze geconfronteerd werden.

Daarbovenop gaf de religieuze vrijheid, vastgelegd in de constitutie, plots veel meer vrijheid aan religieuze minderheidsgroepen in Ethiopie zoals moslims en protestanten. Deze plotse stijging in religiositeit na 1991 werd door Erlich Haggai de ‘generatie van de Derg’ genoemt.

Moslims bidden op straat

© Jep Stockmans

Religie in Ethiopië – Addis Abeba

Volgens de officiële cijfers van 2007 zijn er in Ethiopië 33,9% moslims, 62,8% orthodoxe christenen, en 3,3% protestanten. In Addis Ababa zijn er 16,2% moslims, 83% orthodoxe christenen, en 0,5% protestanten.

Deze cijfers worden door de meerderheid van de Ethiopische bevolking in vraag gesteld. Zowel christenen als moslims geloven dat er een meerderheid aan moslims in het land leven maar dan wel met een heel andere reden. Christenen zijn ervan overtuigd dat de islam aan het overnemen is en zien dat als een gevaar voor hun eigen geloof. Moslims op hun beurt zijn ervan overtuigd dat er fraude is gepleegd door de officiele instanties en dat hun aantal ondervertegenwoordigd is.

In Ethiopië heeft iedereen heeft een religie, geloof is er zeer belangrijk. Concepten zoals atheisme bestaan wel, maar worden onaanvaardbaar geacht. Ik heb in mijn tijd in Addis Ababa verschillende atheisten ontmoet, maar de meeste zouden daar niet openlijk mee uitpakken; ze zullen eerder vermelden dat ze hetzelfde geloof als hun ouders of familie hebben.

Elke Ethiopiër is opgegroeid en opgevoed in een denominatie (kerkgenootschap). Het feit dat Ethiopiërs religieus bleven zou op zich geen groot probleem voor de Ethiopische regering mogen zijn, ware het niet dat zowel het orthodox christendom als de islam zeer publieke religies zijn. Voor Ethiopiërs is het geen optie om hun religie in de private sfeer te beleven. Als men door de stad wandelt, is het bijna onmogelijk om niet in contact te komen met religieuze symbolen.

De kerk in Addis Ababa is zeer sterk vertegenwoordigd en heeft gebouwen verspreid doorheen heel de stad. Vele kerken in de stad zijn cultureel erfgoed en staan op de todo-list van veel toeristen. Deze kerken staan boven op heuvels of op cruciale economische, sociale, en politieke locaties in de stad. Elke avond rond zeventien uur wordt er door de luidsprekers van de kerk opgeroepen tot het gebed en op heilige dagen (elke dag van de Ethiopische kalender is toegeweid aan een heilige) zullen de kerken, geassocieerd met deze heilige, gezang en gebed door hun luidsprekers laten horen van achtien uur ’s avonds tot vier uur ’s ochtends.

Moskeeën op hun beurt roepen 4 à 5 keer per dag op tot gebed. Ze zijn minder talrijk in de stad maar kennen desalniettemin ook grote aantallen bezoekers. De glinsterende koepels en hoogstaande minaretten zijn steeds meer een kenmerkend deel van Addis Ababa.

Een prekende monnik

© Jep Stockmans

Christenen en moslims beperken zich in hun religieuse beleving echter niet tot religieuze -en privéruimtes. Moslims zie je vaak bidden in de straat of op publieke pleinen; dit bereikt zijn hoogtepunt tijdens het vrijdagsgebed. Elke vrijdag verzamelen honderden Moslims zich rond de grote moskeëen. Er is te weinig ruimte in de moskeeën dus nemen veel moslims genoegen met bidden op de straat. De straat wordt gevuld van voetpad tot voetpad en het verkeer wordt een twintigtal minuten stopgezet tot het gebed gedaan is.

Christenen beleven hun religie ook publiekelijk, een vriend vertelde me dat god altijd aanwezig is en handelt in zijn leven. Christenen maken het kruisgebaar elke keer als ze een kerk passeren en tijdens heilige dagen verzamelen honderden christenen zich rond de relevante kerken. Dit zorgt voor eindeloze files en de straten rond de kerken worden overspoeld met gelovigen.

Een verzameling giften

© Jep Stockmans

Zowel christenen als moslims vinden dat hun religie een permanente toewijding verdient en religie is een constante in het leven van de stedelingen.

Zowel christenen als moslim dragen religieuze kleding in het openbaar en maken gebruik van symbolen zoals het kruis of de halve maan in publieke ruimtes. Religieuze objecten worden ook in grote hoeveelheden verkocht op straat en in verschillende winkeltjes verspreid doorheen de stad. Zowel christenen als moslims vinden dat hun religie een permanente toewijding verdient en religie is een constante in het leven van de stedelingen.

Zonder in te gaan op specifieke feesten kan er over het algemeen gezegd worden dat zowel moslims als christenen hun festivals publiekelijk vieren. Er is dus geen sprake van een scheiding tussen de publieke sfeer en de private sfeer. Religieuze feesten of festivals houden vaak een complete overname van de publieke ruimte in… en eisen de totale dominantie van de stad door hun religie. Een observeerder kan tijdens deze festivals een overvloed aan religieuze praktijken observeren alsook de grootschalige aanwezigheid van religieuze symbolen en objecten.

Hoewel de regering zich voordoet als seculier zijn er ook hier religieuze kenmerken op te merken. Elk lid van de regering volgt een denominatie en zoals Jurgen Habermas zegt, is het onmogelijk om het religieuze rationaal te scheiden van rationaliteit in het algemeen. Dit zie je gereflecteerd in het gebruik van de christelijke kalender en de publieke deelname van ministers aan religieuze feesten. Verder kan er verwezen worden naar de Ethiopische vlag waarvan de kleuren (rood, geel, groen) ook de kleuren van de orthodoxe kerk zijn. De kleuren verwijzen naar de regenboog en de regenboog in de sjaal van Maria.

Een poging tot statelijke controle

De constante en toenemende aanwezigheid van religie in de publieke ruimte gaf aanleiding tot groeiende frustraties bij de EPRDF met verschillende momenten van onderdrukking tot gevolg. De patriarch van de orthodoxe kerk is een speelpop van de Ethiopische regering en verscheidene wetten, zoals een beperking op geluidsvervuiling, hebben de aanwezigheid van de orthodoxe kerk aan banden gelegd. Hoewel deze wetten niet strict worden nageleefd of gecontroleerd, voelt de kerk zich beledigd door de inmenging van de regering.

De “War on Terror” in gang gezet door de Verenigde Staten, gaf de EPRDF een dekmantel onder de welke ze iedere oppositie hard konden neerslaan.

Moslims hebben het de voorbije zevenentwintig jaar echter het meest te verduren gekregen. De “War on Terror” in gang gezet door de Verenigde Staten, gaf de EPRDF een dekmantel onder de welke ze iedere oppositie hard konden neerslaan. In 2009 werd een terreurwet waarin het begrip “terrorist” zeer breed gedefinieerd werd en op die manier veel ruimte gaf aan de regering om mensen te arresteren en te beschuldigen van terreur.

Hierbij maakte de EPRDF gebruik van deze wet om een tweede goed te keuren waarin religieuze symbolen verboden werden op universiteiten. Hoewel de wet religieuze symbolen breed definieerde, waren het vooral moslimvrouwen die hiervan het slachtoffer werden en die gedwongen werden om te kiezen tussen een opleiding of hun religie.

Jezus kijkt toe

© Jep Stockmans

Onder het mom van de anti-terreurwet werden ondermeer het neerslaan van vrijheidsgroepen in het oosten van het land, het opsluiten van verschillende oppositieleiders, en het sluiten van kritische nieuwsbureaus gerechtvaardigd. In 2013 werd de Anwolia school en moskee (een welgekend centrum voor Salafisme) overgenomen door de regering. De Imam werd gearresteerd en verschillende leerkrachten werden op staande voet ontslagen.

Veel studenten konden daardoor niet afstuderen en begonnen (vredevol) te protesteren. Deze protesten vonden initieel plaats in de school zelf tot het leger binnenviel en een groot deel van de protesterende studenten arresteerde en sommige zelfs verwondde. Dat leidde tot woede bij de moslimgemeenschap en de protesten verplaatsten zich naar de Anwar moskee (de grootste en meest bekende moskee in Addis Ababa).

Ook deze protesten werden hardhandig neergeslagen door het leger met verschillende doden en honderden arrestaties tot gevolg. Moslimleiders die meededen aan de protesten werden gearresteerd en sommige zitten in 2018 nog steeds vast.

Moslims werden verder uitgedaagd door de regering door de introductie van een Libanese islamitische reformatiegroep genaamd al-Ahbash. Deze groep en zijn ideologie werd gecreëerd door een Ethiopiër die zijn weg naar Midden-Oosten had gemaakt. De regering was dus bezig met het introduceren van een door de regering goedgekeurde vorm van islam in Ethiopie. Er werden gedwongen sessies gehouden waaraan islamitische leiders en alledaagse moslims moesten deelnemen en diegene die vroeger vertrokken of uit protest niet deelnamen, werden gearresteerd. Deze inmenging van de regering werd zeer slecht onthaald door de moslimbevolking en gaf hun mensenrechtenorganisatie nog meer aanhang.

Het introduceren van een door de staat goedgekeurde strekking van de islam was een directe inbreuk op de constitutionele rechten die diezelfde regering had gegarandeerd. Om zichzelf goed te praten, lanceerde de regering eind 2013 een documentaire waarin de vreedzame moslimprotesten geassocieerd werden met groepen zoals Boko Haram, al-Qaeda, en al-Shabaab. Snel na de première van de documentaire lekten echter transcripten waaruit duidelijk werd dat de film in scène gezet was. De regering verloor daardoor nog meer aanzien bij de Ethiopische bevolking.

Ondanks de vele expliciete en impliciete pogingen van de Ethiopische regering om religie te laten verdwijnen in de private sfeer, is er in 2018 sprake van een actieve religieuze beleving in de stad. De veronderstelling dat religie zou verdwijnen door modernisering en secularisering in Ethiopië (en vele andere plaatsen in de wereld) is de regering duur komen te staan. Hun buitenproportionele reactie op ondermeer de aanwezigheid van religie in de publieke ruimte heeft hen veel aanzien doen verliezen.

Moslims en christenen zijn trots op hun geloof en het idee dat geloof te moeten opgeven, is onaanvaardbaar voor de grote meerderheid. De seculariseringstheorie is nergens in de wereld echt van toepassing buiten in West-Europa. In de rest van de wereld blijft religiositeit stijgen.