“‘Het kleurrijke gezicht van de favela's: over vliegers en vrijheid’

Rio’s  veelbesproken favela’s zijn ontstaan bij de immigratie van arbeiders uit het platteland in Brazilië die sinds het eind van de negentiende eeuw hun geluk in de kosmopool kwamen beproeven. Zij bouwden hun vaak bouwvallige huisjes op de heuvels van Rio, waardoor geïmproviseerde en informele wijken ontstonden.

In de loop der jaren groeiden de favela’s exponentieel, en ook nu nog steeds komen vooral Brazilianen uit het armere noordoosten in Rio een beter leven zoeken. Het resultaat: gigantische wijken zonder enige ruimteplanning, waar vrije ruimte schaars en dus heel kostbaar is. Elke vierkante meter wordt er maximaal benut.  Plaats tussen de huizen is er amper, speelruimte voor de  kinderen is er bijna niet.

Door de verzadiging van de horizontale ruimte wordt verticaal ruimte gezocht en geclaimd. De meeste favelahuizen hebben open daken zodat ze onbeperkt kunnen groeien in de hoogte. Net die daken zijn vaak de enige speelruimte voor kinderen. Het is daar dat ze de waarde van de hoogte als ruimte ontdekt hebben: met het vliegeren claimen de kinderen een onmeetbaar groot speelterrein, vanop de grond van hun dakterras, tot daar waar het touw van hun vlieger reikt.

Favelahuisjes

© Bruno Itan

Geen voetbal, wel vliegeren

Gevel van een vlieger-winkel

@ Tine Vanhee

Mr. Anderson is uitbater van de winkel ‘Rio 22 pipas’ in de favela’s van Complexo do Alemao.

Hij vertelt: “Het is een mythe dat voetbal de voornamelijkste vrijetijdsbesteding in de favela zou zijn. Iedereen hier weet dat dat vliegeren is. Het vliegeren maakt hier deel uit van het dagelijkse straatbeeld. Het is typisch aan de favela; in ‘o asfalto’ (term die favela-bewners gebruiken om alle stadswijken buiten de favela aan te duiden, nvdr) worden er geen ambachtelijke vliegers gemaakt noch beheerst men de kunst van het vliegeren zo goed als hier.”

Ambachtelijk en gesloten productieproces

De vliegers worden binnen de favela geproduceerd en geconsumeerd. Een handelaar koopt op een markt in Mandueiros de gekleurde stukken papier met prints. In zijn atelier verknipt hij het papier, maakt houten stokjes op maat en lijmt ze aan elkaar. Vaak komt er nog een staart of een andere versiering bij.

Vliegers bestaan in alle kleuren en maten

@ Tine Vanhee

Vrijheid en frivoliteit

Rio’s favela’s waren jarenlang de draaischijf van een gigantische drugshandel, die door de afwezigheid van controlerende instanties onbezorgd kon floreren. De vliegers speelden hierin een belangrijke rol: als de politie dan toch eens de favela binnendrong, dienden bepaalde vliegers om de traffikanten te waarschuwen dat die er aan kwam.  Deze waarschuwende rol werd later vervangen door vuurwerk, maar door het ontstaan van andere communicatievormen, is ook dat nu verleden tijd.

Vanaf 2008 begon het stadsbestuur van Rio aan een ‘pacificatie’- programma. Dit is een programma waarbij de stad de controle over de favela’s probeert te veroveren op de drugsbendes die er al jarenlang de plak zwaaien. Over of de ‘pacificatie’ geslaagd is of niet, verschillen de meningen. Volgens velen is in Complexo do Alemao het geweld tegen bewoners wel degelijk verminderd. In Rio’s grootste favela Rocinha beweren vele bewoners dan weer dat er meer geweld is sinds de aanwezigheid van de politie.

Hoe het ook zij, voor kinderen in de favela is het leven nog steeds harder en ruwer dan voor diegenen die buiten de favela leven. In die context is het dan ook onmogelijk om de vlieger niet te associëren met vrijheid en frivoliteit.

Eddu Grau, muzikant uit Complexo do Alemao en net als alle bewoners een (ex-)vliegeraar, vertelt: “Wanneer je de vlieger meester bent, overkomt je een bijna magische sensatie van vrijheid. Je voelt de sterkte van de wind door je lichaam. Je kijkt naar de wereld van bovenaan. Daar zijn geen grenzen, geen drugsbendes, geen ras, geen samenleving. Als vliegeraar ontsnap je aan de constante aanwezigheid van de politie die de wijk bezet. Je controleert en domineert er de ruimte.“ 1

Je kijkt naar de wereld van bovenaan

@ Daine Beatriz

Maatschappijkritiek

In Complexo do Alemao is in 2011 een teleférico gebouwd, een kabelbaan die de 6 hoogste punten van de favela’s met elkaar verbindt. De officiële reden van het stadsbestuur luidde dat het een cadeau aan de bevolking was dat zou zorgen voor een beter transport binnen de favela.

Door de onhandige ligging van de stations wordt het project echter door velen verweten een puur toeristisch project te zijn, gebouwd met geld die eigenlijk de gehele bevolking van de favela ten goede had moeten komen. Sommige bewoners verkneukelen zich er dan ook over dat de vliegers, als symbolen voor de favelacultuur, soms verstrikt raken in de kabelbaan en die bijgevolg soms stilleggen.  In dit verhaal wordt de vlieger verheven tot een soort symbool van rebellie tegen de regering die de favela’s maar al te vaak verwaarloost of zelfs tegenstaat.

Een traditie en een kunst

Al decennialang vliegeren mensen in de favela. Niet alleen kindjes vliegeren, maar ook pubers en soms kunnen zelfs volwassenen het niet laten.  Mr Anderson verklaart: _“_Het is meer dan een sport: het is een kunst om ze te maken en een kunde om het goed te doen”.

Maar daar denken de kinderen niet aan als ze vliegeren: voor hen is het gewoon een spel. Maar dan wel een heel mooi spel; een streling voor het oog van de toeschouwer, een dans van kleuren, dat een gevoel van vrolijkheid en vrijheid oproept.

FavelArteFoto

© Joao Lima

1: Citaat uit de thesis van onderzoekster Ellen Sluis -  “The opening up of the favela -
An ethnographic study on locality in the ‘pacified’ favelas in Rio de Janeiro.”