“‘Van rebellerend priester tot gemeenschapsbankier in Brazilië’

De vader van Joaquim Melo was uitkeringsgerechtigd omdat hij een psychiatrische ziekte had en zijn moeder was huisvrouw. Hij kwam uit een heel bescheiden familie. Hij spendeerde zijn jeugdjaren in Belém. Hij kreeg zijn roeping en ging naar het seminarie. Daar begon hij al snel met een groepje van acht medestudenten de bevrijdingstheologie te bestuderen.

Het waren de jaren van de militaire dictatuur en hij was ook actief als politiek dissident bij de revolutionaire communistische partij in Brazilië. Hij kwam ook steeds meer in conflict met de ideeën die hij op het seminarie leerde.

Op één dag werden er twee van zijn groep revolutionaire medeseminaristen op staande voet uit het seminarie gezet. Hij kreeg schrik dat hij de volgende zou zijn en hoopte dat, door voortijdig uit het seminarie te stappen, de schade kon beperkt worden.

‘Priester van de Favelas’

Maar het liep anders. Hij kreeg een aanbieding van een bisschop in Fortaleza om een ‘priester van de Favelas’ te worden. Hij twijfelde geen moment en ging in op het verzoek. Hij kwam terecht op de vuilnisbelt van Fortaleza waar hij als priester het sacrament gaf aan mensen in extreme armoede.

Melo spreekt zelf niet over armen, maar over mensen die ‘arm zijn geworden’. In Fortaleza leefde hij aan de zijde van deze mensen en leerde hij hun leven kennen.

Zijn belangrijkste les was dat je zo dicht mogelijk bij deze mensen moet komen te staan, maar toch altijd van een basis comfort moet genieten om het werk vol te kunnen houden.

Van priester tot activist

Hij nam ontslag uit de orde en ging in Las Palmas werken, een favela van Fortaleza, op achttien kilometer van het centrum.

De favela werd geplaagd door overstromingen en had geen basisvoorzieningen voor zijn inwoners. Sanitair, gezondheidszorg, onderwijs, elektriciteit, water, openbaar vervoer, wegen, lokale economie; alles ontbrak. Bovendien was er geen inspraak in overheidszaken omdat de dictatuur in Brazilië dit niet toeliet.

Hij paste hier een strategie toe om via collectief protest basisvoorzieningen af te dwingen. Zo liepen de waterleidingen onder de favela, maar was er geen water voor de bewoners. Na een gevecht van jaren besloten ze een ultimatum door te voeren. Hij kocht dynamiet en groef een put naar de buis. Daarna zei hij aan de overheid dat hij de buis voor de bevoorrading van de stad ging doen ontploffen als er geen verandering kwam. Het werd nagelbijten maar ze haalden hun slag binnen.

Geen politieke participatie

Collectief protest is een wapen dat hij door heel zijn leven gebruikte. Zoals veel mensen in extreme armoede, hebben de inwoners van Las Palmas niet veel vertrouwen in mensen die hen komen helpen, maar geen deel uitmaken van hun gemeenschap.

Vandaar dat ook na de dictatuur hun organisatie niet ophield rechten op te eisen en weigerde zich te integreren in de democratisch verkozen overheid.

Integratie door bilaterale samenwerking

Daarna kwam de Duitse Technische Organisatie voor de favela een kanaal graven om sanitaire voorzieningen uit te bouwen. Ook waren er plannen de favela te voorzien van elektriciteit. Er ontstond echter een conflict tussen de theoretische kennis van de ingenieurs en de persoonlijke ervaring van de favela bewoners.

Zo waren de bewoners bijvoorbeeld bang dat verlichting op straat zou leiden tot een toename in diefstal en de criminelen van de wijk vrij spel zou geven.

Vila Velha, een favela in Fortaleza.

BBC World Service (CC BY-NC 2.0)

‘Bankier van de Armen’

Ondertussen zag Melo hoe de infrastructuur in de favela verbeterde. Maar vaak konden de mensen niet betalen voor deze basisnoden omdat de inkomsten van de gemeenschap niet stegen. Hij deed onderzoek en kwam tot de vaststelling dat de inwoners drie dagen per week niet kunnen eten omwille van een gebrek aan geld.

Melo begon te lezen over microkredieten. Hij las de boeken van Mohammed Yunus en ging op zoek naar fondsen. De eerste cyclus van microkredieten kende zo’n succes dat de spaarpot onmiddellijk leeg was en hij opnieuw moest gaan lenen bij de banken om meer kredieten te kunnen leveren. Na zes maanden begonnen ook de eerste terugbetalingen binnen te lopen.

Plots sloeg het noodlot toe.

Het waren de zwaarste zes maanden van zijn leven toen hij de eerste schijf terug moest ophalen. Hij was bang dat hij het geld niet zou terug zien. Hij kwam ook daadwerkelijk tot de vaststelling dat niet al zijn kredieten werden terugbetaald.

Vervolgens kwam hij op het idee om de lokale economie te stimuleren, zodat het geld niet allemaal naar de stad vertrok en er niet kon gespaard worden in de favela zelf. Hij kwam op het idee om een gemeenschapsbank te maken met Palmas, een soort eigen geld voor de favela. Daarvoor moest hij allereerst aan fondsen geraken, maar ook een computer kopen en het geld laten drukken.

Plots sloeg het noodlot toe, hij werd beschuldigd van valsmunterij door een bank in de stad die zijn succes niet wou aanvaarden. Het duurde een jaar voor hij in de volledige lijn werd vrijgesproken omdat rechtsprocedures in Brazilië erg traag verlopen. Daarna ging zijn project van start en bleek het enorm succes vol te zijn.

De lokale economie kwam tot bloei en de bewoners van de favela ontvluchtten steeds meer de extreme armoede die hen kenmerkte. De favela werd officieel erkend door de stad Fortaleza als een buurt van de stad.

Ondertussen staat Melo in contact met heel de wereld via zijn computer. Zijn model is over heel de wereld geëxporteerd en de Banco Palmas beheert tweeëndertig filialen verspreid over Brazilië. Ook kennen de Palmas nu een elektronische variant.

Willemjan is fotograaf, bekijk zijn werk op zijn website.

Bron: Viva Favela – Joaquim Melo