“‘Wat de Mexicaanse tortilla mij leert over de nadelen van de zelfhulpcultuur’

Zoveel soorten maïs, op bezoek bij een boer en lid van de Alliantie

(c) Wendy Wuyts

Als deel van mijn doctoraat was ik voor enkele weken in Mexico waar ik samen met een onderzoeker van the Association of Organic Consumers and Via Orgánica leerde over de sociale en milieu-impacten van de industrialisatie van de tortillas (sinds 1940) en de verandering in consumptiepatronen. Volgens sommige deskundigen kunnen deze veranderingen in verband worden gebracht met de bredere sociale problemen van Mexico, waaronder ondervoeding en obesitas, en ook de aantasting van het milieu.

Alliantie voor Onze Tortilla

Dankzij Mariana, een vriendin met wie ik samen een Master in Industrial Ecology volgde, was ik voor enkele weken in Mexico. Net zoals ik en andere “Industrial Ecologists” bestudeert Mariana de milieu-impact van vooral industriële systemen of steden en het zoeken naar manieren om die impact te verminderen.

Mariana werkt voor the Association of Organic Consumers and Via Orgánica als projectbegeleider van de Alianza por Nuestra Tortilla. In mei 2018 richtten meer dan 75 organisaties en bedrijven de alliantie op om maïstortilla’s te promoten. Dat zijn niet de tortillas die wij kennen. Wij, en de noorderburen van de Mexicanen consumeren vooral tarwemeel tortilla’s. De focus van de groep ligt echter op maïs, wat ze als de basis van de Mexicaanse keuken zien terwijl tarwemeel een nogal koloniale identiteit heeft.

Al enkele maanden probeert Mariana de redenen en oorzaken te begrijpen waarom Mexicanen minder en vooral van minder goede kwaliteit consumeren. Welke alternatieven zijn het beste voor Mexicaanse burgers? En hoe zou het mogelijk zijn om (weer) over te schakelen op een verbeterd maïstortilla-systeem? Ik vergezelde haar enkele weken. Samen bezochten we verschillende experten, zoals ondernemers, activisten en onderzoekers, en documenteerde ik haar leerproces met een camera en audiorecorder. De reis en de mensen van de alliantie deden me vooral reflecteren over duurzame productie en consumptie, hoe die met elkaar verbonden zijn, en ook verbonden zijn met cultuur.

Kolonisatie van voedsel

Door het bestuderen van de geschiedenis en de huidige stand van wat mensen eten en wie ze zijn - tussen keuken en identiteit - kun je veel leren over gender, klasse en ras. Tot 1940 werd de tortilla niet als “typisch Mexicaans voedsel” beschouwd, maar als het voedsel van de inheemse en arme bevolking, omdat het werd gemaakt van maïs, een inheemse gewas dat door de Spaanse kolonisten als minderwaardig werd beschouwd.

Het vormt een deel van de voortdurende inspanningen van kolonisatoren, intellectuelen en politieke leiders om Mexico vanaf de zestiende eeuw tot 1940 te europeaniseren. Het was een poging om maïs te vervangen door tarwe. Het inheemse voedsel bleef evenwel op straat en in armere huishoudens bestaan bestaan en werd zo een essentieel deel van de indigenista of mestizo ideologie. In 1940 eigende een groeiende stedelijke middenklasse zich het populaire inheemse voedsel van de lagere klasse toe. Voortaan waren tortillas authentiek Mexicaans.

Als je vandaag door de straten van Mexico City loopt, weten niet veel mensen, waarvan de meesten hoogopgeleiden uit de steden, wat nixtal is of hoe tortilla’s worden gemaakt. (Nixtamal is een Azteeks woord voor maïs dat gedeeltelijk gekookt en doordrenkt is met kalk. Nixtamal kan worden vermalen tot masa (een maïsdeeg) voor het maken van tortilla’s of kan ook in zijn geheel voor andere basisgerechten gebruikt worden.) Zowel het platteland als steden worden geplaagd door obesitas. Voor iemand die vooral in Japan woont, valt het aantal zwaarlijvigen in Mexico erg op.

Eén van de oorzaken is de hoge beschikbaarheid van laaggeprijsde frisdranken, die werden geïntroduceerd in een tijd waarin schoon water schaars en duur was. Een andere oorzaak is de verheerlijking van het westerse fastfood-dieet en het feit dat Europese voedingsmiddelen nog steeds de voedselvoorkeuren “koloniseren”. (Wit) brood en fastfood zijn populair in alle klassen.

Daarnaast veronderstellen de mensen die tortilla’s eten, dat elke tortilla gezond en voedzaam is. Veel Mexicanen weten bijvoorbeeld niet dat tijdens de industriële oogstproces van maïs het witte voedingsrijke deel van het zaad vaak verloren gaat. Als je het met de hand doet, is het meer tijdrovend, maar is de voedingswaarde veel hoger. Dat weerspiegelt zich ook in de prijs.

Het zegt al veel dat de europeanisering, eerst aangestuurd door de Spaanse kolonisten en later door Mexicaanse politieke leiders zoals Porfirio Diaz, nu nog steeds zeer zichtbaar is.

Kalk is een belangrijk bestanddeel voor een goede tortilla.

(c) Wendy Wuyts

Volgens de Alianza is het gebrek aan informatie over de huidige staat van de tortilla één van de grote problemen. In een workshop legden ze uit wat het verschil is tussen een traditionele en een industriële tortilla. De smaak, de geur, de textuur, het feit dat de tortilla’s er allemaal hetzelfde of anders uit zien, … Ik verbaasde me dat er zelfs zwarte tortilla’s bestaan en een schat aan nieuwe keuzes opende zich. Maar of ik blij was met al die nieuwe keuzes over iets eenvoudig als een tortilla?

Industrialisatie van de tortilla

Aan het begin van de twintigste eeuw werd de tortilla ook “geïndustrialiseerd” en gecommodificeerd, waardoor de tijd die vrouwen van oudsher in tortilla’s investeerden, werd verminderd. Tortilla’s maken was immers toen (en nog steeds een beetje) een vrouwentaak. Voordien besteedden vrouwen dagelijks vijf à zes uur aan het maken van tortilla’s om het gezin die dag nog te voeden.

We made a videoshot of me trying out the time-intensive “metate”.

(c) Wendy Wuyts

Het heeft eigenlijk wel voordelen, op vlak van gendergelijkheid, dacht ik daarom eventjes. In vele buurten verschenen tortilleria’s waar je meer en meer mannen aan het hoofd zag staan. Daarnaast luidt dat het in van de erosie van de familiale Mexicaanse cultuur, waarin efficiëntie alsmaar belangrijker wordt dan interactie.

De industrialisatie van de tortilla verhoogde bovendien de blootstelling van burgers aan marktkrachten, droeg bij aan de groei van grote agro-bedrijven met de opkomst van de Groene Revolutie (Mexico was het eerste land waarin een Groene Revolutie plaats vond), het verlies van voedingswaarden en het begin van meer ondervoeding of obesitas. In veel geïndustrialiseerde tortilla’s kun je de vezels en andere belangrijke voedingsstoffen die je in de zelfgemaakte tortilla’s vindt niet meer traceren. Veel Mexicanen consumeren wel genoeg calorieën, en vooral suikers, maar niet de noodzakelijke voedingsstoffen voor hun gezondheid (op lang termijn).

In het begin van de 21ste eeuw staan verschillende belanghebbenden op om de traditionele tortilla te doen herleven, als een manier om de voedingswaarde van de bevolking te herstellen of als een manier om de biodiversiteit, de bodem en de natuurlijke hulpbronnen meer naar beneden toe te beschermen, of om te garanderen dat boeren en anderen in de tortillaketen de juiste prijs krijgen na decennia van uitbuiting.

Mariana en ik dachten vaak na welk systeem beter is. Industrialisatie heeft ook positieve gevolgen, voor onder andere de vrouwen, en we willen nu ook niet dat vrouwen ‘terug naar de keuken worden verbannen’ zodat we gezonder kunnen eten. Maar op een gegeven moment praat je dan ook over de monopolisering van zaden.

Biodiversiteit is een van de beste mechanismen voor aanpassing aan de klimaatverandering. Helaas zorgen grootschalige industrialisatie en landbouw voor de verdwijning van vele zaden. De voor-en nadelen van elke keuze in elke stap in de productieketen stapelden zich op. Hoe meer Mariana en ik leerden over elke stap - van zaad tot de tafel - hoe complexer het verhaal werd en hoe moeilijker het vinden van een antwoord.

We interviewden geëngageerde ondernemers die in een hybride businessmodel van handarbeid en industrialisatie geloven. Dat lijkt op papier zeer mooi, en dit kan wel eens het systeem van de toekomst zijn, maar hun producten zijn te duur en ze spitsen zich ook vooral op een niche van bewuste, iets rijkere Mexicanen. Wat doen we met de iets armere werknemer die drie keer per dag tortilla’s eet en zeer prijsgevoelig is?

Individuele keuzes?

In onze samenleving worden we vaker herinnerd aan onze individuele verantwoordelijkheden, maar dat is volgens mij niet de oplossing. Het arsenaal aan keuzes dat wij elke dag moeten nemen, gaat ook gepaard met de ontwikkeling van schuldgevoelens onder individuen. Als je niet zus of zo eet of te vaak het vliegtuig neemt, ben je niet duurzaam en zelfs hypocriet als je mee betoogt in de klimaatmars.

Ik denk dat velen deze schuldgevoelens herkennen. Het (te) grote aanbod aan keuzes paralyseert mij ook. Nu ken ik het verschil tussen tarwemeel en maïstortilla’s, dat er zwarte, blauwe, witte en rode tortilla’s zijn en er een spectrum van industrialisering is. Maar het maakt me onzekerder. Soms is het gemakkelijk om mijn ogen te sluiten en gewoon de tortilla’s te eten die ik in een restaurant krijg. Burgers op individueel niveau voorbereiden op nieuwe realiteiten is denk ik niet het antwoord.

Mijn afweging is dat een snellere transitie naar een gezondere wereld kan plaatsvinden als beleidsmakers zich concentreren op een industrieel beleid met tegelijk een verdere uitbouw van de sociale staat, in plaats van aan te dringen op (nog meer) duurzame keuzes die individuen moeten maken.

Als ik naar Mexico kijk, hou ik mijn hart een beetje vast. Zover ik het beleid van Amlo (Andrés Manuel López Obrador), de nieuwe president, begrijp, gelooft hij dat het individu het beter weet dan de “corrupte” instituties en dat belastinggeld rechtstreeks naar de burgers, en niet naar instituties en ngo’s moet gaan. Hij is ook nogal achterdochtig tegenover experten en vraagt liever de opinie van arme mensen over technische dingen zoals de milieu-impact van de Mayatrein (zelfs ik met mijn master in Industrial Ecology weet niet eens wat de milieu-impact ervan kan zijn, tenzij ik het voor een tijdje grondig bestudeer met andere experten). Mexicaanse vriendinnen klaagden tegen mij over zijn bezuinigingsbeleid. Het zou ook instellingen voor kinderopvang en veiligheid van vrouwen treffen en vertelt me dat hij liever aandringt op individuele keuzevrijheid en zelfhulpcultuur dan op versterking en opbouw van institutionele capaciteit.

Ik geloof dus niet dat duurzame ondernemers ondersteunen en burgers onderwijzen over alle keuzes die ze hebben, de juiste richting is. Omdat de “zelfhulp”-cultuur van onze samenleving, met haar aanbidding van het idee dat iedereen gewoon zichzelf moet helpen, op zijn zachtst gezegd, onrealistisch is. Mexico - en niet alleen Mexico, maar ook ons eigen land - heeft nood aan een sterker industrieel beleid en verbetering en versterking van de veiligheidsnetten en de rechten van de burgers op betaalbare en toegankelijke gezonde voeding.