“‘'Wij waren de alarmklok'’
Schrijver Einar Mar Gudmundsson (58) trok samen met Gunnar aan de kar trok van de IJslandse burgerforabeweging. Gudmundsson –de man lijkt een beetje op Horatio van CSI Miami– behoort tot de literaire top van Scandinavië: hij heeft de afgelopen decennia 25 boeken geschreven; zijn bekendste werk Engelen van het universum is in maar liefst 30 talen uitgebracht.
De IJslandse crisis inspireerde Gudmundsson tot twee pennenvruchten: Hoe je een land in de afgrond stort (2009) –gebaseerd op het uitgebreide parlementaire onderzoek naar de oorzaken van de crisis– en Bankstraat nummer nul (2011) –een subtiele verwijzing naar de publieke toiletten naast Bankstraat nummer één in Reykjavik.
Politiek en business getrouwd
_‘_Het banksysteem was op een gegeven moment twaalf keer zo groot als de échte economie van IJsland’, zegt Gudmundsson, tergugblikkend op de oorzaken van de crisis. ‘Het geld correspondeerde niet met de realiteit. Sommige bankiers verdienden op één dag het volledige jaarsalaris van een arbeider.’
Volgens Dusmundsson groeide er bovendien een soort huwelijk tussen de politieke wereld en de zakenwereld in IJsland. ‘De twee traditionele partijen verdeelden alles in twee. En een ander element dat heeft meegespeeld, was de internationale identiteitscrisis van de sociaaldemocraten na de val van de Berlijnse Muur. Plots leek het alsof het neoliberale gedachtengoed iets positiefs was. Al het kritische denken erover verdween.’
‘Veel IJslanders vinden dat de val van de banken het beste is dat IJsland kon overkomen. Want als alles zomaar was blijven voortgaan, dan was het nog erger geworden. En vroeg of laat zou het systeem toch crashen. De economie was niet langer gebaseerd op de realiteit.’
Jongeren slachtoffer
‘Toen ik mijn huis kocht, was het niet afgewerkt. Stap voor stap hebben we het verder opgeknapt, doorheen de jaren. Mijn schrijfatelier is pas later bijgebouwd. Zo pakte onze generatie het aan: stap voor stap. Maar de jongere generatie werd verteld al die stappen over te slaan. “In plaats van je vanalles te ontzeggen, ga je gewoon naar de bank.”’
‘De jongere generatie is het grootste slachtoffer van de crisis. Zij kregen te horen dat ze in een Brave New World leefden. De bankiers gaven hen grote leningen. Aannemers bouwden grote huizen en appartementen, volledig instapklaar en afgewerkt. Jongeren konden er gewoon intrekken, in die realiteit vol spiegels. Ik heb veel sympathie voor die mensen. Ze leefden in een gelukkige droom. In hun dure levensstijl kochten ze een villa, auto’s, een zomerhuisje, een zeilboot, reisjes naar het buitenland… Misschien hadden ze niet eens hun salarissen uitbetaald gekregen, omdat die meteen gingen circuleren in de bank. Het enige dat ze bezaten, waren nummertjes op de beurs.’
Dat kon niet blijven duren, zegt Gudmundsson, en daarom is het goed dat de crisis er kwam. ‘Veel mensen schoten wakker. De burgerfora waar Gunnar en ik aan deelnamen, waren een soort alarmklok.’
Oude oplossingen
Toch maakt Gudmundsson zich weinig illusies over een ingrijpend andere maatschappelijke koers. ‘We stellen vast dat ons systeem geen andere oplossingen heeft dan de oude oplossingen. Wat je nu ziet, is een terugkeer van de bankiers. Tijdens de crisis verborgen ze hun geld op belastingparadijzen. Nu ze denken dat het stof is gaan liggen, komen ze terug, via allerhande achterpoortjes. Weet je, de heersende klasse –niet alleen in IJsland maar overal ter wereld– is zeer goed georganiseerd. Ze hebben het IMF, de NAVO, de Wereldbank, de EU, en ga zo maar door. En wij, de actievoerders die toonden dat we iets kunnen veranderen, zijn slecht georganiseerd.’