“‘Gentrificatie geeft in Berlijn sociale ongelijkheid een duw in de rug’

© Elena Parton

Gentrificatie betekent het opwaarderen van een woongebied op sociaal vlak. Op het eerste zicht lijkt dat positief, maar door de verzaveling (naar de gelijknamige wijk in Brussel, nvdr) stijgen de woonprijzen en kunnen de oorspronkelijke bewoners de huur niet meer betalen. Als gevolg moeten die bewoners, vaak minder welgestelden of migranten, verhuizen naar een goedkopere buurt. De inwoners van Berlijn kennen het woord gentrifizierung maar al te goed en vinden dat de politiek er wat aan moet doen.

Oude wijken, nieuwe inwoners

Een mooi voorbeeld van gentrificatie is Prenzlauer Berg in Berlijn. Deze Oost-Duitse arbeiderswijk was erg goedkoop na de val van de muur. De gebouwen, die eerst in handen waren van de staat, werden geprivatiseerd in de jaren negentig. Toen al kochten investeerders de panden, waardoor de huur steeds duurder werd en bewoners moesten verhuizen. Vandaag is het een buurt waar veel jonge, welgestelde gezinnen wonen.

Steeds meer appartementsgebouwen worden opgekocht door grote firma’s, die op hun beurt kleine moderniseringswerken uitvoeren om de huur omhoog te trekken.

Zeker voor de Oost-Duitsers kwam de vroege golf van gentrificatie in Prenzlauer Berg hard aan. Ze hadden weinig kapitaal, omdat alles in Oost-Berlijn in handen was van de staat. Het plotse kapitalisme zorgde ervoor dat velen noodgedwongen naar een goedkopere buurt moesten verhuizen.

Ook de wijk Kreuzberg is volop aan het gentrificeren. Steeds meer appartementsgebouwen worden opgekocht door grote firma’s, die op hun beurt kleine moderniseringswerken uitvoeren om de huur omhoog te trekken. Verschillende lokale winkeltjes, die als meeting point voor de wijk dienst deden, verloren hun huurcontract. Sommigen, zoals bakkerij Café Filou, konden gered worden. Anderen, zoals Kamil Mode, vechten nog tegen de stijgende huurprijzen of de uithuiszetting.

OraNosta is een organisatie die deze gentrificatie tegengaat. Vrijwilligers helpen huurders van woningen en winkelpanden in en rond de Oranienstraße zich te verzetten tegen de ‘big players’ op de vastgoedmarkt. Door protestacties en druk op de overheid willen ze de ‘kleine’ huurders helpen hun woningen en commerciële panden te behouden.

Het lokale winkeltje Bantelmann in Kreuzberg vocht wekenlang voor de verlenging van hun huurcontract. Dankzij de hulp van Bizim Kiez kon de winkel blijven bestaan.

© Sara Stevens

Karl Marx verraden

Op de Karl Marx Allee vechten verschillende bewoners tegen de verkoop van hun appartementsblokken. Grote woonfirma’s hebben interesse in deze Oost-Duitse boulevard, maar de huidige bewoners protesteren. Zo was projectontwikkelaar Deutsche Wohnen van plan de gebouwen in de straat te kopen. Het bedrijf is berucht om dure prijzen en slechte behandeling van huurders. Na verschillende acties van de plaatselijke bevolking besloot de lokale regering om een aantal van de gebouwen zelf te kopen. Op deze manier kunnen de huurders blijven en worden ze niet plots geconfronteerd met hogere huurprijzen.

Norbert Bogedein is voorzitter van Mieterbeirat Karl Marx Allee (KMA). Deze huurdersadviesraad houdt zich bezig met de zorgen van huurders en voert protest tegen Deutsche Wohnen.

Omdat de helft van de stad in de jaren negentig pas kennis maakte met kapitalisme komen de verhoogde huurprijzen hard aan. De Oost-Berlijnse gebouwen waren in handen van de staat en werden na de val van de muur verkocht. Berlijn is de armste grootstad van Duitsland.

Protest op de Karl Marx Allee.

© Sara Stevens

Luxe appartementen en nieuwe bewoners

Carmen Minßen, architect bij RaumC, laat weten dat de basisprijs voor een standaard huurappartement 10 tot 15 euro per vierkante meter is. ‘Normale mensen kunnen die prijzen niet betalen en hebben hulp nodig van de regering’, zegt Minßen. ‘Bouwgrond kopen is erg duur in Berlijn, daarom worden er nu voornamelijk luxe appartementen gebouwd. De investeerders willen zo snel mogelijk hun geld terug verdienen en maken de huurprijzen erg duur.’

Volgens immobiliën website immowelt.de betaalde je in 2018 gemiddeld zo’n 12,60 euro per vierkante meter voor een appartement van 80 tot 100 vierkante meter. Het gaat hier om de zogenaamde Kaltmiete, dat is de huurprijs zonder de Nebenkosten. Die Nebenkosten, of algemene kosten, schommelen gemiddeld tussen de 80 tot 90 euro per maand.

10 tot 15 euro per vierkante meter lijkt voor buitenlanders misschien goedkoop, maar voor de gemiddelde inwoner van Berlijn is dat veel. Het loon in Berlijn is lager dan in de rest van Duitsland. Werknemers in Berlijn verdienen gemiddeld 1500 euro minder per jaar dan andere Duitse steden.

‘Omdat er in Berlijn elk jaar zo’n 40.000 nieuwe bewoners komen, heeft de stad meer huizen nodig’, laat Minßen weten. Hoewel Berlijn nog geen extreme bevolkingsdichtheid heeft, wil de regering toch meer gebouwen. Zo willen ze een mix te creëren tussen wonen en werken. ‘Er zijn weinig nieuwe grote gebouwen’, gaat Minßen verder. ‘In de plaats van veel nieuwe werven zijn er vaak kleine aanpassingen aan de bestaande gebouwen.’ Die kleine aanpassingen zorgen er wel voor dat de huur stijgt.

Deel van het probleem

Grace Dobush is een freelance journalist voor de Duitse krant Handelsblatt. Ze schreef een half jaar lang aan een vierdelige reeks over gentrificatie in Berlijn. Eigenlijk noemt ze zichzelf ‘deel van het probleem’. Voor ze naar Berlijn kwam, werkte ze in Cincinnati, Ohio. Vele grote Amerikaanse steden kennen het gentrificatieprobleem maar al te goed. ‘In vergelijking met mijn thuisstad is de huur goedkoop in Berlijn’, zegt Dobush.

‘In vergelijking met mijn thuisstad is de huur goedkoop in Berlijn’

‘Gentrificatie is al jaren bezig in steden als New York of San Fransisco’ gaat Dobush verder. ‘In Berlijn is het eigenlijk een vorm van marktcorrectie, de huren waren voor een hoofdstad best goedkoop. Buitenlanders kunnen de huur vaak makkelijk betalen, maar de Berlijners verdienen minder en hebben moeite.’

Gevaarlijk vindt Dobush gentrificatie niet. ‘Die grote verandering in steden is een vorm van urbanisatie’, aldus Dobush. ‘Vele mensen trekken de stad in en dat brengt problemen met zich mee. Elke stad gaat op een andere manier met die problemen om.’ Berlijn heeft nu een kans om het anders aan te pakken dan vele Amerikaanse steden.

Val van de muur

Om ervoor te zorgen dat de Berlijn niet ten onder gaat aan gentrificatie moet de lokale politiek iets ondernemen. Katalin Gennburg, politica van de linkse partij die Linke, geeft meer uitleg over de woonsituatie in Berlijn. ‘Traditioneel gezien is Berlijn een stad van huurders’, zegt Gennburg. ‘In Oost-Berlijn waren de huizen eigendom van de staat. Na de val van de muur werden deze woonblokken goedkoop verkocht. Nu merken we dat grote internationale investeerders naar Berlijn trekken. Berlijn kreeg de status van internationale place to be zo’n 10 tot 15 jaar geleden.’

‘In Oost-Berlijn waren de huizen eigendom van de staat. Na de val van de muur werden deze woonblokken goedkoop verkocht. Nu merken we dat grote internationale investeerders naar Berlijn trekken’

Volgens Gennburg is gentrificatie een proces van sociale veranderingen in een bepaalde wijk of district van een stad. ‘Er wordt veel kapitaal geïnvesteerd waardoor de huur stijgt. Hierdoor moeten de armere inwoners noodgedwongen verhuizen naar goedkopere buurten’, zegt Gennburg. ‘Gentrificatie is eigenlijk de materialisatie van sociale ongelijkheid.’

‘De val van de muur en de Berlijnse gentrificatie kunnen we niet zien als aparte fenomenen’, vertelt Julia Siemer, professor aardrijkskunde en milieu aan University of Regina in Canada. Siemer studeerde in Berlijn en neemt er nu zelf haar studenten mee naartoe. ‘Berlijn is dé plaats als het aankomt op gentrificatie. Het is wereldwijd de meest besproken case.’

Tussen 1933 en 1989 verloren Oost-Berlijners hun bezit aan het Drittes Reich, het Sovjet Militaire Bestuur en de Duitse Democratische Republiek (DDR). Door de Deutsche Wiedervereinigung in 1990 konden eigenaars hun eigendommen terug claimen. Een privémarkt ontstond. De Federale Republiek Duitsland moedigde deze aan door investeerders allerlei belastingvoordelen te geven.

Zowel de kleine investeerders, als grote, internationale vastgoedbedrijven grepen hun kans. ‘De geschiedenis van Berlijn maakt de gentrificatie anders. Er zitten verschillende lagen aan, maar de opvallendste golf was duidelijk die na de val van de muur. Dat heeft de gentrificatie getekend’, zegt Siemer.

Zo vond de gentrificatie van het voormalige West-Berlijn vooral plaats voor de val van de muur, en was dat bij het voormalige Oost-Berlijn omgekeerd. ‘De Berlijnse overheid vecht momenteel nog steeds tegen gentrificatie. Ik denk niet dat ze de gentrificatie kunnen stoppen, maar misschien kunnen ze het wel vertragen.’

Volgens de professor valt de gentrificatie buitenlanders minder hard op. ‘Door het verleden was Berlijn sterk afhankelijk van subsidies, waardoor de levenskosten redelijk laag waren tot de jaren negentig. Daarna steeg de huur enorm. Een huis kopen is onmogelijk voor de meeste inwoners van Berlijn. Zij krijgen ook een lager loon vergeleken met andere omliggende hoofdsteden.’ Volgens Siemer is Berlijn dus betaalbaar voor de niet-Berlijners, en onbetaalbaar voor de lokale bevolking.

Katrin Ottovay, vrijwilligster bij Bizim Kiez, deelt dezelfde mening. Bizim Kiez strijdt tegen gentrificatie in Berlijn. Ottovay is deel van de groep die actief is rond Wrangelkiez aan de westkant. ‘Voor de val van de muur was onze regio verlaten. Gentrificatie in West-Berlijn was al aan de gang, maar niemand interesseerde zich in onze regio.’ Na de val situeerde de regio zich in het centrum van Berlijn. ‘Opeens lagen we niet meer aan de rand van de stad. De goedkope prijzen lokten veel investeerders, wat een heuse gentrificatie veroorzaakte.’

Bizim Kiez

De kleine huurders staan er niet alleen voor. Vrijwilligersorganisaties zoals Bizim Kiez, OraNostra en Gloreiche Nachbarschaft staan hen bij in hun gevecht.

Bizim Kiez ontstond niet met de knip van de vinger. In mei 2015 startten ze officieel met de organisatie, maar ze waren daarvoor al actief. De naam Bizim Kiez komt uit het Turks en betekent ‘onze gemeenschap’. ‘We zijn geen organisatie voor uitsluitend Turkse Berlijners, maar voor iedereen.’

‘Het begon allemaal met een lokale groenten- en fruitwinkel’, vertelt Katrin Ottovay, vrijwilligster van de afdeling Wrangelkiez. In 2015 kreeg de winkel haar ontruimingsbrief. ‘We begonnen te protesteren. Het kan toch niet dat een huurbaas zomaar het broodgewin van een heel gezin afneemt?’ Enkele samenkomsten met buren veranderden al snel in een sterk vertegenwoordigde protestgroep.

OraNostra en Gloreiche Nachbarschaft groeiden uit een initiatief van Bizim Kiez. OraNostra is opgericht in 2017 en actief in en rond de Oranienstraße in Kreuzberg. Gloreiche Nachbarschaft ontstond in hetzelfde jaar. De organisatie is actief in heel Berlijn. Bizim Kiez neemt vooral de een deel van Kreuzberg onder haar hoede, maar staat klaar voor heel Berlijn. Kreuzberg is gelegen in het westen van de Duitse hoofdstad.

De buurt organiseerde zich steeds meer en meer. ‘We realiseerden ons dat er veel artiesten zijn in de gemeenschap. Door de gentrificatie gaat er veel talent verloren. Dat konden we niet meer laten gebeuren.’ De buren hielden open mic-avonden. Ze vulden het podium met poëzie, muziek en andere kunstvormen, al dan niet gerelateerd aan gentrificatie. ‘Terwijl gentrificatie de gemeenschap uit elkaar drijft, leren wij elkaar net beter kennen. Dat helpt ons ook om beter samen te werken.’

© Elena Parton

Solidariteit

Volgens Katrin Ottovay groeit er een heel nieuwe vorm van solidariteit in de gemeenschap. ‘Onze vorm van zelforganisatie is zich aan het verspreiden. Er zijn twee vormen van solidariteit: we leven met elkaar mee, want we zitten in dezelfde situatie, en we steunen elkaar.’ De gentrificatie brengt groepsvorming met zich mee. ‘Ik voel me meer thuis in de buurt sinds ik in de organisatie zit, we vormen samen een muur tegen de gentrificatie en dat is heel mooi om te zien.’

De supermarkt was erg belangrijk voor de locals. Zowel de Duitse als de sterk aanwezige Turkse gemeenschap ontmoetten er elkaar. ‘In een hechte buurt zoals deze, is een winkel niet zomaar een winkel. Het is een ontmoetingsplaats voor de gemeenschap.’ Ze wonnen de strijd, maar de winkel moest sluiten omdat de eigenaar gezondheidsproblemen had.

‘We beseften dat we iets konden bereiken’, vertelt Katrin Ottovay. ‘We gingen ons nog meer verenigen om te voorkomen dat andere eigenaars hun winkels zouden moeten sluiten.’ De wekelijkse meetings gingen van start. ‘We ontmoetten elkaar in winkels in nood, organiseerden ons op sociale media en deden onderzoek naar de huisbazen van onze regio.’

Om er nog sterker voor de staan, werken de organisaties tegen gentrificatie regelmatig samen. Bizim Kiez hielp bij de oprichting van organisatie GloReiche Nachbarschaft. Deze ontstond na het protest tegen de sluiting van bakkerij Café Filou. Door de acties van Bizim Kiez en andere organisaties kan Café Filou blijven bestaan.

Café Filou is een bakkerij in de wijk Kreuzberg. Deze familiezaak dreigde gesloten te worden. Charles Skinner, de Londense investeerder die het gebouw opkocht, vond dat de bakkerij ‘niet paste in de sfeer van Berlijn’. Hiermee bedoelt hij natuurlijk dat de locatie lucratiever kan. Na veel protest van lokale bewoners mag de bakkerij toch blijven. Zeven op zeven vers brood, daar komt een Berlijner graag voor op straat.

Het gevecht voor Café Filou kreeg heel wat media-aandacht. ‘Publiciteit is erg belangrijk voor organisaties als de onze’, vertelt Ottovay. ‘Het is een manier om druk te zetten op huisbazen, pandeigenaars, politici en de overheid.’

Overheid

‘De Berlijnse overheid heeft al veel verandering gebracht,’ geeft de vrijwilligster toe, ‘maar daar kunnen we geen genoegen mee nemen.’ Huurders van woningen zijn volgens haar het slachtoffer van listige verhuurders. ‘Zij hebben in tegenstelling tot huurders van commerciële panden wel wettelijke bescherming, maar verhuurders omzeilen deze maar al te graag. Zo voeren ze moderniseringswerken uit die de huurders niet willen. Door deze vernieuwingen kunnen ze een hogere huurprijs vragen. Dat is een prijs die de huurder vaak niet kan betalen. Op die manier raken ze uiteindelijk toch nog hun woning kwijt.’

Volgens Katrin Ottovay gaat het meestal om ‘run down houses’. Deze zijn van slechte kwaliteit, maar wel nog geschikt om in te wonen. ‘Huisjesmelkers profiteren van de lokale bevolking. Ze verhuren de woningen aan een te hoge prijs, maar de mensen hebben geen keuze. Voor hen is het de enige manier om de buurt niet te verlaten.’

Ottovay zag voor het eerst dat ook winkeleigenaars problemen hebben met het betalen van de huur van hun panden. ‘Het gaat om kleine winkeleigenaars die geen legale bescherming genieten. Omdat de winkel vaak de broodwinning is van heel het gezin, is het extra belangrijk dat ze geholpen worden.’

Ze wil dat de overheid focust op de problematiek van de huurders van woningen en winkelpanden. ‘We willen dat politici en de overheid deze kwestie serieus nemen. Deze meeste wetten moeten op nationaal niveau worden gemaakt. Dat kan ervoor zorgen dat alles wat langer duurt, maar we hebben het tenminste al op de politieke agenda gekregen.’

Ottovay meent dat de Berlijnse overheid al veel stappen onderneemt. ‘Momenteel werkt de Berlijnse overheid aan sociale woningen, want er zijn er veel te weinig. Dat zou al een heel radicale stap zijn. De overheid op nationaal niveau is er nog niet genoeg mee bezig.’

Volgens de vrijwilligster moet het volk actie blijven ondernemen. ‘We moeten de politieke agenda blijven duwen. We zijn een kleine organisatie, maar als we allemaal samenwerken, kunnen we veel bereiken. We moeten onze stem laten horen.’

Geen politieke organisatie

De publieke en media-aandacht dwingt Bizim Kiez een politieke opinie uit te spreken. ‘We moeten publiek vaak politieke standpunten innemen om bekend te maken waar we voor strijden. Zo bekritiseren we het kapitalisme sterk omdat het de grootste oorzaak van gentrificatie is.’

‘We noemen onszelf wel geen politieke organisatie, omdat daar de focus niet op ligt. Niemand is in de organisatie gestapt met als doel politiek activist te worden, alhoewel dat soms het gevolg is. De politieke stempel is voor ons niet belangrijk. De persoonlijke band met de mensen is voor ons het belangrijkst.’ Bizim Kiez heeft richtlijnen rond solidariteit en gemeenschapsleven. Zo strijden ze resoluut tegen ‘grote’ vastgoedbedrijven die de ‘kleine’ Berlijners willen verdrijven en omarmen ze de diversiteit. ‘Daaraan zie je wel dat we geen open deur zijn naar rechts’, knipoogt Ottovay.

De organisatie blijft vechten. Momenteel strijden ze voor de kledingswinkel Kamil Mode van Hassan Quadri. De man kwam in 1983 naar Berlijn en werkte in de textielindustrie. In 2002 opende hij zijn eigen winkel Kamil Mode. Hij huurt het pand al twintig jaar met een driemaandelijks contract.

‘In het begin was dat geen probleem’, vertelt Quadri. Negen maanden geleden verhoogde de eigenaar de huurprijs. ‘Ik weet niet hoe lang ik de huur nog kan betalen. Door mijn driemaandelijks contract leef ik in een constante angst dat ik mijn winkel zal moeten sluiten. Ik ken geen andere stiel, hoe moet ik dan mijn brood verdienen?’

‘Als Hassans winkel zou moeten sluiten, is dat een heel verlies voor de gemeenschap’, meent Ottovay. Quadri verkoopt kleding voor plussize vrouwen en Arabische vrouwen. ‘Vrouwen voelen zich duidelijk comfortabel bij Hassan en ze vinden er kleding die ze nergens anders kunnen kopen.’

Hoop

Het is volgens Katrin Ottovay niet altijd makkelijk om lid te zijn van de organisatie. ‘We zijn vrijwilligers, we hebben hier buiten nog een job. Het komt voor dat we “nee” moeten zeggen uit tijdsgebrek, en dat breekt mijn hart. Soms zoeken mensen ook rechterlijk advies, en dat kunnen wij niet bieden. We kunnen ze wel helpen in de zoektocht naar een goede advocaat.’

Deel uitmaken van de organisatie brengt nog een andere moeilijkheid met zich mee. ‘We zijn buren met allemaal een verschillende kijk op de wereld. Onze buurt heeft een grote diversiteit, daarom komen we niet altijd overeen.’ De grootste moeilijkheid geeft Katrin Ottovay tegelijkertijd het meeste voldoening. ‘Uiteindelijk slagen we erin om met iedereen samen te werken. We strijden voor hetzelfde doel en dat verenigt ons.’

‘Gentrificatie zal altijd een moeilijk punt blijven, maar als we met al onze organisaties blijven vechten, heb ik er hoop in dat we het kunnen vertragen. De bevolking ontwaakt, en de politiek ook. Er zijn al nieuwe wetgevingen, maar daar nemen we geen genoegen mee. We willen meer en betere wettelijke bescherming. We moeten radicaler worden, want de klok tikt.’

In de meeste grote wereldsteden is gentrificatie volop aan de gang. Berlijn staat voor een uitdaging. Ofwel laat de stad de hogere huren en sociale problemen passeren, of de politici doen er wat aan. Dat laatste lijkt in Berlijn het geval. Lokale politici en actiegroepen doen hun best om te zorgen dat de stad betaalbaar blijft voor iedereen.

Door Sarah Stevens, Elena Parton en Lize Claes

Derdejaarsstudenten Journalistiek aan hogeschool PXL in Hasselt trokken in het kader van hun opleiding naar Berlijn. Dertig jaar na de val van de Berlijnse Muur zochten en vonden ze boeiende verhalen over armoede, gentrificatie, Koude Oorlog, nationalisme en vluchtelingen. Het resultaat van hun speurtocht bundelden zij in multimediale longreads.