“‘Alledaags racisme is structureel en structureel racisme is alledaags’

‘Kijk, we zijn in Molenbeek’, zegt een man op de metro wanneer die halt houdt in Beekkant. Met zijn kin wijst hij naar een groep vrolijk taterende dames met een hoofddoek. Hij schudt afkeurend het hoofd. Een streepje alledaags racisme, zonder gêne, semi-luidop in de groep gegooid. Ik kijk de man recht in zijn ogen maar hij lijkt niet eens betrapt. Ik tel de haltes voor ik er af moet, en zwijg, er rest me te weinig tijd voor dialoog.

Alledaags racisme is het thema van het nieuwe duidingsprogramma van ‘Pano’, op één. Dit nieuwe reportagemagazine, vernoemd naar een woord zonder betekenis, begint met een knaller. Twee acteurs spelen een moslimkoppel dat zich gaat vestigen in Tremelo, en er een zaak opent. Een week lang draaien er verborgen camera’s zodat we ook zien en horen wat er in de omgeving wordt gezegd, als mensen elkaar niet in de ogen kijken.

Het programma heeft als verdienste dat ik nog eens heb stilgestaan bij Pater Damiaan, die superheld in de hoofden van katholieke meisjes, in tijden dat ik nog geabonneerd was op alle publicaties van het Pauselijk Missiewerk voor de Kinderen.

Het programma wordt aangekondigd als verrassend. Behandelt vooroordelen ‘die van beide kanten’ komen. De “kanten” in dit verhaal zijn, geheel in de lijn van oktober 2016: moslims en niet-moslims. Er zijn in dit land naar schatting 800.000 moslims. Er zijn in dit land ook 800.000 mensen die met een bedrijfswagen rijden. Er zijn 800.000 probleemdrinkers. 800.000 vrijgezelle vrouwen. 800.000 mensen die werken bij de overheid. Maar we krijgen er maar geen genoeg van om die ene groep in een verzameling te omschrijven, te onderzoeken en te bevragen. Dan komen de vooroordelen vanzelf natuurlijk.

Compatibel met het Europese model

Een journalist van de Mexicaanse(!) televisie vraagt me of de islam compatibel is met het Europese model. Van de andere kant van de oceaan kijkt hij naar de migratie van moslims naar het Europese continent, nu vijftig jaar oud. Ik antwoord dat die migratie een pak ouder is dan de Europese Unie, en de overgrote meerderheid van de mensen quasi incidentloos naast elkaar wonen.

De toon waarop mensen worden aangesproken, toegesnauwd. Is dit nu het kanaalplan?

In 2012 zijn er 28.000 mensen gestorven in een verkeersongeval in Europa. Je zou dus ook kunnen stellen dat de auto niet compatibel is met het Europese model. Ik weet dat ik mij daarmee bezondig aan “whataboutery”; wanneer je niet ingaat op een stelling, maar op een andere realiteit wijst (but what about…). Maar het gaat volgens mij niet alleen over de antwoorden die worden gegeven, maar vooral over de vragen die worden gesteld.

Maar Tremelo dus. De geest van Damiaan lijkt lang vervlogen daar in zijn geboortedorp. Op een aantal opflakkeringen na. Een niet meer zo jonge vrouw op de markt vindt het allemaal maar niks, de ander. Een Vlaams Blokker komt zeggen dat hij zo lief zal zijn de winkel niet in brand te steken. Op een terras en aan de toog van een lokale afspanning, klinken wat best of’s uit het klassieke racistische repertoire. Er is niets verrassends aan deze uitspraken, toch niet voor iemand die de voorbije twintig jaar buiten is gekomen, tv heeft gekeken of heeft gevolgd op welke partijen mensen stemmen. Daar heb ik geen verborgen camera’s voor nodig.

Wanneer het wel interessant wordt, is wanneer Mohamed en Karima een welkomstbrochure vragen op het gemeentehuis en zij als antwoord de vraag krijgen om hun verblijfsvergunning te laten zien. Het is in de hele reportage de enige keer dat institutioneel racisme aan bod komt.

Ik vind het akelige televisie.

In het programma ‘Niveau 4’ op Vier zijn de camera’s niet verborgen en krijgen we alvast meer inzage in het functioneren van de politie. In een aflevering is op ontluisterende wijze te zien hoe bij de aanblik van drie bidtapijtjes in een chauffagehok wordt gesproken over een verborgen gebedsplaats. Het hoofd van de cel radicalisering is blij met de vondst: ‘in een kelder een plek om te bidden, dat is niet normaal’. Ik vind het akelige televisie. De scènes waarin groepjes hangjongeren worden aangesproken, zonder echte aanleiding, maar als een vorm van machtsontplooiing. De toon waarop mensen worden aangesproken, toegesnauwd. Is dit nu het kanaalplan?

Ik krijg goesting om die verborgen camera’s eens te zien bij mensen die in een machtspositie staan of over het monopolie van het geweld beschikken in onze samenleving. In een politiekantoor, op een partijbureau, op kabinetten, op HR-afdelingen van (lokale) overheden, op klassenraden. Ik wil wel eens weten hoe wordt beslist dat de zwemshort zal worden verboden in een provinciaal zwemdomein. Een vliegje zijn wanneer er consensus is dat er niet genoeg draagvlak is voor het invoeren van praktijktesten. Noch op de arbeidsmarkt, noch op de huurmarkt. De vele overheden van ons land vormen samen de grootste werkgever van het land (800 000 mensen), maar hebben nog altijd verre van een divers personeelsplaatje. Hoe komt dat toch?

Een kunstacademie met kledingvoorschriften, welke artiesten brengt die voort?

Ik wil weten wie heeft beslist, dat Yousra er niet bij mag. Yousra heeft een “chronique” op het radiostation Arabel. Ze brengt er regelmatig straffe slamteksten die altijd geëngageerd zijn. Vorige week bracht ze een persoonlijk verhaal over haar inschrijving in de academie van de Stad Brussel. Ze kreeg er te horen dat ze de avondlessen welsprekendheid enkel mocht bijwonen als ze dat zonder hoofddoek zou doen. Yousra draagt inderdaad een hoofddoek, die ze als een tulband knoopt, iets wat je de laatste jaren wel vaker ziet als haarmodeverschijnsel, bij fashionista’s van allerlei religies en overtuigingen. Een beetje leraar dictie zou een gat in de luchtspringen als hij een parel als Yousra bij zijn studenten mag rekenen. Een kunstacademie met kledingvoorschriften, welke artiesten brengt die voort?

Al dat gefocus op identiteit vormt een rookgordijn waardoor we het niet hebben over grondrechten die systematisch worden geschaad. Groepen mensen worden uitgesloten van goed onderwijs, een degelijke woonst, ontplooiing in de vrije tijd. We moeten blijven vertellen wat alledaags racisme doet met een mens. We moeten die opeenstapeling van micro-agressies blijven documenteren, maar racisme is niet alleen een probleem van individuen, het is een systeem. Als je in het parlement al iemand kan toesissen dat ie naar zijn land kan terugkeren, zonder dat daar gevolg wordt aan gegeven, dan straalt dat ergens op af. Racistische cafépraat verdwijnt niet door tooghangers geblurd te filmen.

We hebben een masterplan nodig dat het structurele, systemische racisme in kaart brengt en aanpakt. Overal, en in alle geledingen. Niet alleen op de markt in Tremelo.