“‘Als kalkoenen voor Kerstmis stemmen’

Thomas Goorden: ’ Binnen het huidige politieke en financiële systeem, is graaien en kortzichtig stemmen eigenlijk helemaal niet irrationeel. Het is letterlijk hoe het systeem werkt.’

© Konstantinos Tsanakas

Van stemmen voor politieke extremen tot persoonlijke keuzes ten nadele van het klimaat. Dat mensen beslissingen nemen tegen hun eigenbelang op lange termijn, is volgens MO*columnist Thomas Goorden inherent aan een verkeerd politiek en financieel systeem. ‘We hebben twee keuzes: het systeem veranderen vanuit het systeem of wachten tot de destructie compleet is om opnieuw te beginnen op de puinhopen ervan.’

Waarom stemmen zoveel mensen ostentatief tegen dat wat hun eigenbelang is? Het is één van de vragen waar menig milieu- en burgeractivist wel eens tegenaan loopt.

De vraag is een simplificatie. Preciezer is: waarom stemmen zoveel mensen op partijen die hen op langere termijn problemen zullen opleveren?

Denk bijvoorbeeld aan de Brexit, waar het Verenigd Koninkrijk koos voor een soort van zelfisolatie ondanks de achteruitgang van zijn globale onderhandelingspositie dat daar aan vast hangt. Ook het klimaatprobleem past binnen die klasse. Want mensen blijven maar dingen doen, zoals op bepaalde partijen stemmen, die de situatie alleen maar erger maken.

In het Engels bestaat er een prachtige uitdrukking voor: ‘like turkeys voting for Christmas.’ Maar waarom stemmen (sommige) kalkoenen voor kerstmis?

Persoonlijk fiscaal voordeel boven mensenrecht?

In Frankrijk was het afgelopen weken niet moeilijk om vast te stellen dat schrikwekkend veel migranten en mensen uit de LGBTQIA+gemeenschap zonder verpinken op extreemrechtse kandidaten zoals Le Pen, en mogelijk zelfs Zemmour, hebben gestemd. Nochtans weten ze dat hun programma’s behoorlijk pittige ideeën over migratie en burgerrechten bevatten die ook hen het leven moeilijk kunnen maken.

Hetzelfde kan gezegd worden met betrekking tot vrouwenrechten en het recht op zelfbeschikking dat in het gedrang komt? Wat als je als vrouw op zo’n politici of politieke partijen stemt? Het is één ding om nooit abortus te willen laten uitvoeren, maar nog iets anders om het als daad te laten criminaliseren, terwijl een niet onredelijke kans bestaat dat die vrouw zelf, of een vriendin, toch ooit een abortus kan nodig hebben.

De mens is als soort perfect in staat om verder te kijken dan het onmiddellijke eigenbelang.

Zelden wekte iemand bij mij zoveel verbazing op dan die ene vriend die zonder verpinken zei dat hij zou stemmen op de partij die voor hem de meeste fiscale voordelen biedt. Zijn uitleg voor dat stemgedrag was even banaal als duidelijk. Volgens hem moet je je stem uitbrengen zodat die voor jou persoonlijk de meeste voordelen oplevert. Het verklaart wellicht ook waarom die ene vriend, hoewel hij perfect weet hoe problematisch de klimaatopwarming is, met geen stok naar een klimaatbetoging zou te bewegen zijn, en tegelijk met glinsterende ogen over elektrische wagens kan vertellen.

Experiment

Er bestaat een prachtig sociaal experiment om dit soort gedrag uit te lokken. In een cirkel van mensen laat je een kom met snoepjes rondgaan. Iedereen mag zoveel snoepjes nemen als hij of zij wil en de kom doorgeven.

Meestal gaat dat heel eventjes goed: mensen nemen er een paar snoepjes uit en geven door. Tot iemand op het idee komt om de hele kom uit te kappen.

Vaak wordt die handeling als “grap” gepresenteerd, maar het is voorspelbaar dat die actie zal gebeuren. Volgens de regels doet die persoon niets verkeerd. Maar deed die persoon dan toch iets fout?

Dit soort gedrag wordt vaak als een psychologische afwijking verklaard. Of toch tenminste een onvermogen om verder te kijken dan de eigen neus lang is. Deze kalkoenen in kwestie zijn kortzichtig, hebben geen besef van de verdere toekomst of de langetermijneffecten van hun beslissingen. Het wordt al snel egoïsme, asociaal gedrag of narcisme genoemd. Maar is dat wel een correcte of behulpzame analyse?

Wat de bezitter van de grootste stapel snoepjes betreft kan je argumenteren dat hij of zij gewoon gelijk heeft. Al klaagt de rest, dat gezeur gaat wel weg, of kan afgekocht worden met wat snoepjes. Zo kan het grootste deel van de buit worden behouden. Wat is dan het reële nadeel van dit soort graaien?

In het geval van klimaatonvriendelijk gedrag kan eenzelfde observatie worden gemaakt. Een veelgehoorde opmerking is: ‘als wij het niet doen, doen anderen het wel.’

Het bizarre is dat dit niet eens een onredelijk argument is. Wie in navolging van Greta Thunberg vliegtuigreizen heeft afgezworen, weet wellicht dat dit weinig of geen indruk maakt op talloze mensen die elk jaar op en neer hoppen naar pakweg Thailand. Daarmee bewijzen de zonnekloppers – misschien op een erg cynische manier – hun eigen gelijk: het maakt blijkbaar geen verschil.

Binnen het huidige politieke en financiële systeem, is graaien en kortzichtig stemmen eigenlijk helemaal niet irrationeel. Het is letterlijk hoe het systeem werkt.

Dit soort denken is nogal deprimerend. Het kan ons doen concluderen dat de mensheid van nature rot is, dat kortzichtig graaien in onze natuur zit.

Maar wie een beetje activist is kent de perfecte tegenvoorbeelden maar al te goed. Die kan verwijzen naar de talrijke inheemse volkeren die zich niet zo gedragen (of dat niet deden toen ze nog bestonden). Het is niet zo moeilijk om spontane gemeenschappen te vinden – soms klein, soms groot waar solidariteit en langetermijndenken de kern is. Het hoeft niet in de genen te zitten. De mens is als soort perfect in staat om verder te kijken dan het onmiddellijke eigenbelang.

Zelfgekozen spelregels

Dus moet er een andere verklaring bestaan. Daarvoor is het eerder genoemde sociaal experiment alweer behulpzaam. Want bij dat experiment werden er zowel impliciete als expliciete regels opgelegd, nog voor de start of voor iemand eender welke keuze had gemaakt.

Zo lagen alle snoepjes al in de kom, terwijl ze ook per ronde aangevuld konden worden. Of kan de regel ‘neem wat je wil’ makkelijk aangepast worden naar ‘een snoepje per ronde’ en talloze andere opties.

Zou iemand dan in staat of zelfs geneigd zijn geweest om te graaien? Wellicht niet. Voorstekers zijn doorgaans in een overweldigende minderheid, zelfs in het hartje van sjoemel-Vlaanderen.

Dus, misschien zijn het de zelfgekozen spelregels die kortzichtig gedrag uitlokken, eerder dan het onvermijdelijke lot van een zelfzuchtige mensheid? Er valt bijvoorbeeld een ijzersterk argument te maken dat de “foert-stem” een effect is van hoe ons kiessysteem werkt, die mensen niet toelaat om hun legitieme frustraties om te zetten in politieke verandering. Dan is het kwade broertje van graaien, zijnde kwaad ramen ingooien, nooit ver weg.

Op het vlak van klimaatverandering ligt de systeemfout ook open en bloot op tafel. In een geldsysteem gebaseerd op schulden met interest, moet de geldberg altijd groeien. Tijdens de pandemie zagen we dat vrij letterlijk, met de dwangmatige creatie van onwaarschijnlijke bergen geld, zelfs tijdens een periode van feitelijke terugval van consumptie.

Dat is geen kortzichtigheid van centrale bankiers. Ze doen in feite maar wat dit schuldgebaseerd geldsysteem vereist, zelfs al is de huidige inflatieschokgolf al even voorspelbaar.

Hoe kan je een dwangmatig groeiende economie compatibel maken met de klimatologische noodzaak tot, ja, degrowth? Misschien zorgt dit geldsysteem ervoor dat je geen ander gedrag kan bekomen dan de algehele plundering van deze biosfeer.

De conclusie is mogelijk dat beide kampen, de graaiers en hun critici, gelijk hebben. Binnen het huidige politieke en financiële systeem, is graaien en kortzichtig stemmen eigenlijk helemaal niet irrationeel. Het is letterlijk hoe het systeem werkt.

Tegelijk is het resultaat van dit alles behoorlijk destructief. En we worden er als mensheid niet vrolijker of socialer van.

Systeemfouten

Eerder dan de vinger naar elkaar te wijzen, kunnen we die richten op het bestaande kies- en geldsysteem dat ons in deze situatie dwingt. Om die aan te passen moet er wel iets erg contradictorisch gebeuren, want we kunnen niet anders dan vanuit het systeem zelf het systeem veranderen. Het alternatief is wachten tot de destructie voldoende ver gevorderd is om opnieuw te kunnen beginnen op de achtergebleven puinhopen.

Dat betekent dat we aan politiek moeten doen, zonder aan de huidige manier van politiek mee te doen. Opkomen in verkiezingen zonder mee te doen aan de partijpolitieke systeemfout. Een ander geldsysteem invoeren dat geen graaigedrag en destructie in zich meedraagt, op de één of andere manier het schuldgebaseerd systeem met groeidwang ontwijkend. (Sorry bitcoin-enthousiastelingen, dit sluit jullie systeem al bij voorbaat uit.)

Het zal moedige mensen vereisen om hiervoor te gaan. En, als tweede beste uitkomst:deze manier van denken kan ook een pleidooi zijn voor meer begrip. We worstelen immers allemaal met dezelfde dilemma’s en hebben allemaal wel eens de neiging om als kalkoen voor Kerstmis te stemmen.