“‘Ballet zonder choreograaf’

Heeft u ze al eens bezig gezien? Ongetwijfeld een keer als uitsmijter van het televisiejournaal, maar ook in levende lijve? Ik heb het over een immense wolk spreeuwen. De lijfjes van deze spits gebekte kwetteraars doen samen dansende figuren in de lucht ontstaan.

Niet alleen doorwinterde vogelaars worden er lyrisch van. Cirque du soleil met fijn gestipte pluimen. Wie bedenkt zoiets? Hoe begint een meute spreeuwen aan zulk luchtballet? Een keertje proberen op een afgelegen eiland?

Het figuratief ballet blijkt niet alleen een zaak van elegante frivoliteit. Tenminste onder bepaalde omstandigheden wordt het bittere ernst. Een zaak van leven of dood. Een dergelijke down-to-Earth agenda dringt zich op wanneer een natuurlijke vijand er zich mee bemoeit. Een sperwer met scherpe arendsblik bijvoorbeeld.

Samen sterk en vooral lastig

Een bewegende groep biedt betere kansen om met de perceptie van de belager te spelen dan een soloactie. Als een alarmkreet door het peloton giert, vormen de spreeuwen een compacte luchtbal. Laat dat nu net lastig zijn voor de psyche van de rover die graag een enkel slachtoffer in het vizier neemt.

Er wordt wel vaker met illusie gespeeld in de natuur. Ook bij een kudde zebra’s zie je door de strepen de individuele dieren niet meer helder als ze in een dichte kudde draven. Waar begint de ene zebra en eindigt de volgende? Een lange aaneengesloten barcode blijkt beter te functioneren op de open savanne dan een plan waarbij ieder apart op zijn strepen staat. Seconden van verwarring helpen, maar niet altijd. Sometimes you win, sometimes you lose.

Biedt de natuur ruimte voor een bottom-up aanpak?

Door onze menselijke bril zien we overal slimme ontwerpen in de natuur. Prille natuurontdekkers zagen er de goddelijke hand in. Ons vergrote primatenbrein gelooft gretig in een alom aanwezige top-down aansturing. Een groep bakt er niks van zonder leiderschap, toch? Of kan een ballet van onderuit ontspruiten? Biedt de natuur ruimte voor een bottom-up aanpak?

Horlogemaker

Spreeuwen maken ons hier een en ander duidelijk. Er zit geen Napoleon tussen deze gevleugelde rakkers. Zelfs geen regisseur die luidkeels de instructies kwettert. Het geheel wordt meer dan de som van de delen zonder inmenging van bovenuit.

De complexiteit van het luchtballet is een gevolg van individuen die simpele regels met enige variatie toepassen. Geen top-down design van een architect, maar wel wat filosofen en wetenschappers aanduiden als emergente systemen. Er zit aardig wat pop-up in het aardse bestaan zoals het zich echt voordoet op onze draaiende aardbol.

Ons brein lijkt erg gevoelig voor verhalen op basis van grote plannen, ontwerpen en al dan niet goddelijke leiders. De metafoor van de horlogemaker is hierbij een klassiek maar helder beeld. De vaststelling van een ontwerp impliceert een ontwerper, klonk sinds mensenheugenis de onderliggende aanname. Hoe kan een horloge in elkaar gezet worden zonder horlogemaker? Sinds anderhalve eeuw zijn we er met de wetenschappelijke methode achter gekomen hoe dat toch kan en bovendien alom gebeurt. Het inspireerde bioloog en auteur Richard Dawkins tot een van zijn klassiekers uit de jaren 1980: ‘The Blind Watch Maker’.

Biologische evolutie door natuurlijke selectie zoals Charles Darwin en ook Alfred Russel Wallace het begrepen, in combinatie met alle inzichten en testen die erop volgden, is uitgegroeid tot een hoeksteen van ons modern denken. Geen exclusief domein voor vogelaars en mierenneukers. Evolutionair denken biedt een intellectuele aanpak voor heldere, toetsbare analyses ver buiten het traditionele veld van de biologie.

Rooskleurig

Wist u trouwens dat er een spreeuw met roze tutu bestaat? Biologen kwamen helaas niet verder dan ‘roze spreeuw’ of ‘rosy starling’ om deze soort van een naam te voorzien. Het roze pak wordt vooral in het broedseizoen gecombineerd met een excentriek kuifje. Of deze soort meer pirouettes draait bij het zien van een sperwer is evenwel niet bekend. To be continued.